فضای سیاسی حاکم بر اپوزیسیون حکومت اسلامی ناسالم ومُخرب است، بی انصافی و بی اخلاقی سیاسی به گرایشی غالب بَدَل شده اند، آنهم از سوی جماعتی که به مردم رنج کشیده میهنمان وعده آزادی، دموکراسی و حقوق بشر می دهند. غایبانِ بزرگ، انصاف و اخلاق سیاسی درگفتار و کردارند.
انصاف سیاسی، عدالت ورزی و رعایت روش و منش انسانی و سازنده در برخوردها و مناسبت های سیاسی با دیگران، به ویژه " غیرخودی"ها و مخالفان است، پدیده ای که اینهمانی ها و همپوشانی هایی با "اخلاق سیاسی" دارد.
در تاریخ میهنمان به دلایل فرهنگی، سیاسی، نا کار آمدی های ساختاری و... اندیشه و باور سیاسیِ تنیده با انصاف سیاسی در زمرۀ کمیاب ها بوده اند به ویژه در پراتیک سیاسی و اجتماعی.
از میان انگشت شمار شخصیت ها و رهبران سیاسیِ باورمند ووفادار به انصاف سیاسی می توان از خلیل ملکی، یکی از صادق ترین و اصیل ترین رهبران "چپ دموکرات" نام آورد و با یاد آوریِ زندگی سیاسی و درس هایش، بیش از پیش از او آموخت.
تردیدی نیست خلیل ملکی به عنوان یک شخصیت و کنشگر سیاسیِ متفکر، خلاق و فعال از خطا و لغزش بَری نبود اما در مقایسه با کسانی که به زمانۀ او نقش شخصیت و رهبر سیاسی ایفا می کردند گام ها به پیش بود.
انصاف و عدالت همراه با شناخت وباوربه نقشِ مثلثِ "مقدس" انسان، فرهنگ و آزادی، و مؤلفه های عقلانیت و منطق حاکم بر پدیده های سیاسی و اجتماعی در پیشرفت جامعه از سجایای اخلاقی این شخصیت و رهبر سیاسیِ منصف بود.
خلیل ملکی " سوسیال دموکراتی"، ناسازگاربا تعبد و تبعیت از"عقل و رفتار" وابسته و ایدئولوژی های دین مدارانه و مذهب گونه، و سازگار با میانه روی و اعتدال، گریزان از خشونت ونفرت پراکنی و دخالت دادن احساسات وهیجانات و تمایلات فردی در تبیین و تفسیر مسایل سیاسی و اجتماعی بود. پراگماتیستی که واقع بینانه در پرتو" کردارگرائی سودمندانه" و پذیرش نسبی گرائی وکثرت گرائی در اخلاق و سیاست، به دنبال یک همبستگی تعالی خواهانه ومدارا وعدالتِ اجتماعی در جامعه بود، بهمین خاطر هم از سوی "ساواک" وهم از سوی مطلق گرایان جزم اندیش و کج پندارو خیالباف مورد تهمت و تهدید و ترور شخصیت قرار گرفت و رنجِ " فلک الافلاک" و " قزل قلعه" و " زندان شهربانی" و " زندان رفقا" کشید تا آن حد که به گفتۀ خودش " یک نفس آسودگی ندید". او را سلطنت طلب، جاسوس امریکا و انگلیس خواندند وچنان عرصه براو تنگ کردند که به سوی مرگی زودرس و تراژیک سوق داده شد. خلیل ملکی آنگونه که چرک زبان ها و ترورپروران و قهرمانان سیر نزول رفتار اخلاقی جار می زدند" جاسوس امپریالیست ها" نبود، مخالف سرسخت حزب توده ایران و حزب کمونیست اتحاد شوروی و هر نوع خودکامگی و تمامیت خواهی بود، و به این خاطر بارها رنج و درد تازیانه خودکامگی بر جسم و جانش نشاندند. او اما جسورانه با انصاف سیاسی وبه خاطر مردم و میهنش و وفاداری به ارزش های بنیادین سوسیال دموکراسی به تلاش های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اش ادامه می داد. وی به عنوان یک روشنفکر سیاسی و یک سوسیال دموکرات جانانه تلاش ومبارزه می کرد تا جامعه ایران در مسیر پیشرفت و آزادی و دموکراسی، و گسترش رفاه و عدالت اجتماعی هدایت شود، موضع گیری ها و رفتار سیاسی وی در سال های 1330-32 و در رخدادها و بلواهای سال های 42-1340 نشان ازهوشمندی و درایت سیاسی او دارند. خلیل ملکی حتی با محمد رضا شاه و نظام سیاسی ای که او را آزرده و زندانی کرده بود با انصاف و اخلاق سیاسی مواجه شد. وی دعوت دربار را پذیرفت و با محمد رضا شاه دیدار و گفت و گو داشت تا نقدها و نظراتش را مطرح کند شاید شنیده و پذیرفته شوند. از نگاه خلیل ملکی محمد رضا شاه پادشاهی خودکامه بود اما مذاکره، گفت و گو و دیدار با پادشاه و حمایت ازاصلاحات واقدام های مثبت وی، و نقد و نفی افکار و رفتار زیانبار وی و رژیم اش را کاری درست و عاقلانه ونشانه ی پایبندی به انصاف سیاسی در راستای منافع ملی و تحقق خوشبختیِ مردم سرزمین اش می دانست، وی در دیدارهایش با محمد رضا شاه از واقعیت های موجود اجتماعی گفت، ومشکلات و راه برون رفت از مشکلات را گوشزد کرد با این امید که گوش و هوشی شنوا در کار باشد و جامعه در مسیر درستی هدایت شود.
زندگی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خلیل ملکی گنجینه ای برای بهره مندیِ نسل جوان است، درس ها، یادها و خاطره های خلیل ملکی محو ناشدنی اند و پادزهرایی علیه اضمحلالِ "انصاف و اخلاق سیاسی"، درس ها، یادها و خاطره های انسانِ گرانمایه ای که"برای بهتر زیستن، متفاوت بودن و متفاوت زیستن" با شجاعتی عقلانی و مدنی مبارزه کرد تا از ناممکن ها، ممکن ها خلق کند.
****
برای مطالعه:
1- حمید شوکت، میعاد در دوزخ، زندگی سیاسی خلیل ملکی، انتشارات فروغ، پائیز 1399(2020)
2- محمد علی همايون کاتوزيان، خاطرات سياسی خليل ملکی، انتشارات رواق ۱۳۶۰
3- عباس میلانی، نگاهی به شاه، نشرپرشين سيرکل، تورنتو- کانادا، سال ۱۳۹۲/۲۰۱۳
4- محمد علی حقيقت سمنانی، خليل ملکی و قضيه انشعاب تاريخی، نگين، شماره ٨، دور جديد- تابستان۱٣۷٨
5- خاطرات نورالدين کيانوری، موسسه تحقيقاتی و انتشاراتی ديدگاه، انتشارات اطلاعات و تهران ۱٣۷۲
6- خليل ملکی و مسأله مدرن شدن ايران، گفتگو با همايون کاتوزيان- سایت همایون کاتوزیان
7- داريوش آشوری – از اميد خليل ملکی تا ياس احمد فرديد- مهرنامه
سایت گویا 8-علی میرفطروس، خليل ملکی:انديشمندی تنها،
خلیل ملکی وتراژدی روشنفکران تنها، مجله روشنفکر
9- نامه های خليل ملکی، به کوشش امير پيشداد ومحمدعلی همايون کاتوزيان/
خلیل ملکی، از انشعاب تا همراهی مصدق، محمدعلی همايون کاتوزيان
10- مجموعه مقالات، خلیل ملکی (5 جلد)، به کوشش رضا آذری شهرضایی
11- یادداشت‌های زندان فلک‌الافلاک، مجله فردوسی، از شماره ۳۱۲، تاریخ ۲ مهر۱۳۳۶ الی شماره ۳۱۹، تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۳۶(مقالات خلیل ملکی، جلد پنجم)
12- خاطرات سیاسی خلیل ملکی، شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، پاییز ۱۳۶۸
