تغییر معادلات قدرت در قفقاز جنوبی (۲)

در۱۴ژانویه ۲۰۲۵ برابا ۲۵ دیماه ۱۴۰۳، یعنی چند روز پیش از پایان دوره حکومت دموکراتها و آغاز تصدی دونالد ترامپ، رییس جمهور منتخب امریکا، آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان و آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا، سندی را تحت عنوان "منشور مشارکت راهبردی میان ارمنستان و ایالات متحده" در واشنگتن دی سی امضا کردند (1).

ابتکار ارتقاء روابط میان ارمنستان و ایالات متحده به یک مشارکت استراتژیک برای اولین بار توسط آقای پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، در ۴ ژوئیه ۲۰۲۴ اعلام شد. پاشینیان آمادگی ارمنستان را برای تقویت روابط با ایالات متحده در سطح استراتژیک اعلام کرد. گفتگوهای راهبردی از آن زمان جنبه جدی تری به خود گرفت و سرانجام به صورت یک سند رسمی میان دو کشور در آمد.



منشور مشارکت معاهده ای است میان ارمنستان و ایالات متحده که هدف آن تقویت روابط دوجانبه از طریق همکاری در زمینه های مختلفی از جمله ارتقاء دموکراسی، تحکیم حاکمیت ملی، تمامیت ارضی و اصلاحات اقتصادی و نظامی است. منشور یادشده گرچه متضمن کمک ایالات متحده در زمینه اصلاحات نظامی و اقتصادی است، اما مداخله نظامی مستقیم این کشور در صورت درگیری ارمنستان بایک کشور دیگر را شامل نمی شود.

مولفه های اساسی این منشور، به طوری که در متن آن آمده، همکاری های اقتصادی، از جمله در زمینه انرژی هسته ای، همکاری در زمینه های امنیتی و دفاعی و افزایش ارتباطات علمی و دانشگاهی است. در زمینه انرژی هسته ای، پیشتر صحبت از مدولهای هسته ای قابل حمل با ابعاد کوچک و کم هزینه شده است. احداث این نیروگاهای مدرن، حد اقل تا زمان قابل پیش بینی، به معنای برچیدن نیروگاه هسته ای ساخت روسیه که بخشی از نیازهای انرژی ارمنستان را رفع می کند نخواهد بود.

منشور هم چنین، تنظیم و اجرای طرحهایی را در زمینه مدرن سازی ساختار ارتش، آموزش نیروهای مرزبانی و نیروهای پاسدار صلح (2) و امنیت سامانه های مجازی پیش بینی می کند.

پاره ای از منتقدان ایراد می گیرند که امضای سند یادشده با دولتی که به پایان صدارتش فرا رسیده در حالی که هنوز مشخص نیست دولت تحت مدیریت شخصی مثل ترامپ چه رویکردی نسبت به آن خواهد داشت، هیچ گونه تضمین امنیتی برای ارمنستان ایجاد نمی کند.

در پاسخ گفته می شود که اولا: ایالات متحده دارای نظامی است که بر پایه نهادها عمل می کند و نه اشخاص. دوم اینکه، این سند به تصویب هر دو حزب دموکرات و جمهوری خواه رسیده و این بدان معناست که آقای ترامپ نیز از آن مطلع بوده است. بعلاوه، این واقعیت که ایالات متحده با معدودی از کشورها چنین سندی را منعقد می سازد، خود دارای عنصری از بازدارندگی در برابر زیاده خواهی های خصم قسم خورده ارمنستان، آذربایجان می باشد.

گذشته از این عوامل، چند نفر ازصاحب منصبان مهمی که ترامپ منصوب کرده است، از جمله مارکو روبیو، وزیر امور خارجه، از اوضاع ارمنستان بخوبی آگاه هستند و پیشتر در مقامهای سناتوری یا نمایندگی در کنگره لابی گر نظرات و مطالبات ارمنیان در برابر رژیم باکو یا ترکیه بوده اند.

گفتنی است که مارکو روبیو در گفتگوی تلفنی با هاکان فیدان، وزیر دفاع ترکیه، از جمله تاکید کرده است که ایالات متحده خواستار انعقاد پیمان صلح میان آذربایجان و ارمنستان است، پیمان صلحی که "عادلانه و شرافتمندانه" برای هر دو طرف باشد.

مقام دیگر منصوب ترامپ، که به گفته سورن سرکیسیان، کارشناس مسایل امریکا، سابقه کار با سازمانهای ارمنیان داشته و از اوضاغ قفقاز جنوبی بخوبی آگاه است خانم تولسی گابارد، دارای اصلیت هندی، سرهنگ ارتش و نماینده پیشین کنگره، است که به مدیریت نهاد اطلاعات ملی ایالات متحده گماشته شده است. وی خود در سال ۲۰۱٧ به قره باغ (آرتساخ) سفر کرده و همواره از حقوق ارمنیان این منطقه دفاع نموده است.

مقام مهم دیگر در تیم ترامپ که گرایشهای قوی و سوابق حمایت از ارمنیان د ارد، ویوِک راماسوامی، کارآفرین و نماینده جمهوری خواه است که در مبارزات انتخاباتی خود از فاجعه قره باغ سخن گفته و حتی نام "آرتساخ" را به کار برده است.

البته، این کارشناس هشدار می دهد که ارمنیان باید گوش به زنگ باشند و افراد نامبرده بالا را که اکنون صاحب مقامها و مسئولیتهای مهمی شده اند با زمانی که نماینده مجلس و در اپوزیسیون بودند اشتباه نکنند و بایسته است که ارتباط با آنها حفظ و تغییرات احتمالی در گرایشات آنان رصد شود"(3).

واکنشها
واکنش روسیه نسبت به امضای سند همکاری های راهبردی میان ارمنستان و ایالات متحده برخلاف انتظار محتاطانه و نرم بود. دمیتری پِسکوف، سخنگوی کرملین، در ۱۴ ژانویه گذشته، در این رابطه اعلام داشت که "این حق مطلق ارمنستان به عنوان یک کشور دارای حق حاکمیت است که در همه جهتها روابطش را گسترش دهند. ما خود روابط دوجانبه با دوستان ارمنی خودداریم، ما به این روابط ارج می نهیم و در جهت گسترش آن می کوشیم".

واکنش جمهوری اسلامی همانطور که انتظار می رفت، منفی بود. تسنیم نیوز و مشرق نیوز، خبرنامه های نزدیک به سپاه و اطلاعات به ایراد و انتقاد از سند و اشاره به پی آمدهای حضور "قدرتهای فرا منطقه ای" پرداخته و مدعی شدند "غرب در راه ایجاد نا امنی در قفقاز جنوبی تلاش می کند".

با وجود این اظهارات، جمهوری اسلامی تحولات جاری در قفقاز جنوبی را که متضمن حضور فزاینده غرب در آنست عملا پذیرفته است. از یک طرف، جمهوری اسلامی به جز حمایت دیپلماتیک و گاه به گاه چنگ و دندان نشان دادن به رژیم باکو کار دیگری در صورت حمله جدید آذربایجان به ارمنستان نمی تواند انجام دهد. قابل تصور نیست که جمهوری اسلامی به خاطر ارمنستان (مسیحی) با کشور همسایه شیعی وارد جنگ شود!

البته، اگر ایران در وضعیتی غیر از آنچه اکنون در آن به سر می برد، می بود و با جهان متمدن روابط عادی و خالی از تنشی داشت، بهترین گزینه برای همکاری امنیتی و نظامی و حتی اتحاد راهبردی برای ارمنستان می توانست به حساب آمد. اما، افسوس که در حال حاضر چنین وضعیتی وجود ندارد و ادامه سیاست مبارزه جویی زمامداران جمهوری اسلامی با غرب کار را برای ارمنستان آسان نمی کند.

از طرفی، همان طور که قبلا هم گفته شده، یک ارمنستان ضعیف که نتواند در برابر جمهوری آذربایجان مقابله کند، به نفع مصالح راهبردی و حفظ عمق استراتژیک ایران در قفقاز جنوبی نیست. بنابراین، جمهوری اسلامی ناگزیر است حضور غرب در ارمنستان را برای تجدید بنیه دفاعی- اقتصادی آن، حد اقل از منظر حفظ عمق راهبردی اش در منطقه، تحمل کند.

تکلیف ارمنستان با روسیه نیز پس از رفتار عهد شکنانه این کشور در جنگ ۴۴ روزه و ادامه این رفتار پس از آن نیز، روشن است. روسیه با قصد توسعه طلبانه تسلط و اداره گذرگاه کذایی زنگه زور، با تعبیر غلط از بند نهم توافق نامه آتش بس ۹ نوامبر ۲۰۲۰ (4)، در همراهی با رژیم باکو و ترکیه، تلاش دارد تا ارمنستان را تا می تواند تضعیف کند.

بنابراین، ارمنستان حق دارد از هر منبعی که امکانش باشد، امنیت خود را تامین نماید. تلاش ارمنستان در اینجهت نیز بی نتیجه نمانده و این کشور توانسته است شرکای دیگری، از جمله هند، فرانسه، اتحادیه اروپا، ایالات متحده و غیره پیدا کند،که حاضرند نیازهای تسلیحاتی و امنیتی وی را تامین نمایند.

هند اکنون فروشنده عمده تسلیحات به ارمنستان است. این کشور اکنون سلاحهای بسیار مدرنی را با در هم آمیختن تکنیکهای فنی روسی را با فنون غربی تولید می کند، که برای ارمنستان، که با سلاحهای روسی آشنایی داشته و در حال یادگیری کاربرد سلاحهای غربی است، بسیار مناسب هستند.

هند اکنون یک قدرت بزرگ جهانی است، بزرگترین دموکراسی دنیاست و سیاست مستقلی در عرصه بین المللی دنبال می کند. داشتن یک چنین حامی قدرتمتد و بی طرف در منازعه شرق و غرب برای ارمنستان بسیار غنیمت است. بعلاوه، هر دو کشور دارای تمدن و فرهنگ قدیمی و در مقاطعی نیز ارتباطات و اشتراکات فرهنگی و سیاسی مهمی با هم داشته اند.

هند توجه خاصی به منطقه قفقاز جنوبی نشان می دهد. به ویژه پس از جنگ ۴۴ روزه و شرکت پاکستان در جنگ در کنار رژیم باکو و سپس رزمایشهای مشترک آذربایجان، ترکیه و پاکستان در دریای مازندران، این توجه افزایش یافته است. هند نگران آنست که این اتحاد نامطلوب حوزه نفوذ خود را به آسیای مرکزی بکشانند و مشکلاتی را برای این کشور در آن منطقه به وجود آورند.

فرانسه قدرت بزرگ دیگر است که علاوه بر حمایت پرارزش دیپلماتیک، سلاحهای مدرن و کارآمدی را که پیش از فروش خود نخستین بار به کار می برد، در اختیار ارمنستان می گذارد. بدین سان، بنیه دفاعی ارمنستان اکنون به کمک هند و فرانسه تاحدی بازسازی شده، به طوری که در صورت تعرض تازه رژیم باکو، این کشور مجبور نیست که مانند جنگ ۴۴ روزه منحصرا به سلاحهای فرسوده و از کار افتاده روسی اکتفا کند. در واقع، نتایج هر تعرض احتمالی جدید رژیم باکو می تواند بسیار متفاوت از آن باشد که این رژیم در جنگ ۴۴ روزه با کمک تعیین کننده ترکیه، اسراییل و دیگران، به دست آورد.

تحولات در روند پیوستن به آتحادیه اروپا
در ۱۲ مارس سال گذشته، اتحادیه اروپا طی قطعنامه ای تایید کرده بود که ارمنستان الزامات پیمان ماستریخت (5) برای تقاضای عضویت در اتحادیه را ایفا نموده است.

پس از اقدام موفقیت آمیز جمع آوری امضا برای پیوستن به اتحادیه اروپا به ابتکار سه سازمان سیاسی-مدنی و گروهها و شخصیتهای مطرح درجامعه سیاسی ارمنستان در ژوییه- سپتامبر گذشته، دولت ارمنستان نیز بر این اقدام صحه گذاشت. در ۲۴ ژانویه گذشته، کمیته دایمی پارلمان برای پیوستن به اتحادیه اروپا نیز به اتفاق آراء طرح آغاز روند پیوستن به اتحادیه را تصویب کرد. در فوریه جاری طرح در مجلس ملی مطرح و در صورت تصویب به صورت قانون در خواهد آمد. لکن، تصویب قانون، به گفته اقای پاشینیان، نخست وزیر، هنوز به معنای ورود به اتحادیه نیست. فقط در زمانی که ارمنستان شرایط ورود را ایفا کرده باشد، یک همه پرسی نیز برای تحقق این امر ضروری خواهد بود.

مارتا گوس، کمیسر اتحادیه اروپا در امور گسترش، طی سخنرانی خود در کمیته امور خارجی پارلمان اروپا در بروکسل اعلام کرد که اتحادیه اروپا درخواست ارمنستان برای عضویت را به دقت بررسی خواهد کرد. وی گفت: "... ما باید همه درخواست ها را با دقت بررسی کنیم، همین امر در مورد ارمنستان نیز صادق است، اما اگر ارمنستان اقدام به درخواست عضویت کند، این کار با تعهدات خاصی همراه است. من در نیمه اول سال از ارمنستان بازدید خواهم کرد تا مشخص کنم چه کارهایی باید از پیش انجام شود یا در مورد چه موضوعاتی تبادل اطلاعات لازم است."(6)

هم چنین، میریام لِکسمان، از نمایندگان پارلمان اروپا، در اینستاگرام خود نوشت: "صادقانه از تصمیم دولت ارمنستان به آغاز روند پیوستن با اتحادیه روپا استقبال می کنم. کسانی که شرایط لازم را ایفا و در ارزشهای ما سهیم اند بایستی همواره راهشان به این اتحادیه باز باشد".(7)

واکنش روسیه
روسیه ابتدا واکنشی ملایم نسبت به این اقدام ارمنستان نشان داد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی ریاست جمهوری روسیه گفت که تصمیم پیوستن ارمنستان به اتحادیه اروپا حق حاکمیتی این کشور است، اما تاکید کرد که عضویت همزمان در اتحادیه اروپا و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) [به سرکردگی روسیه] امکان پذیر نخواهد بود. پسکوف بر اهمیت عضویت ارمنستان در اوراسیا تاکید کرد و گفت داد و ستد در این اتحادیه "سودهای قابل توجهی" برای ارمنستان به بار آورده نرخ‌ رشد اقتصادی آن را بالا برده است.

در روزهای بعد اما، روسیه لحن خود را تندتر کرد و به طور مستقیم و غیر مستقیم ارمنستان را از نزدیک شدن به اتحادیه اروپا بر حذر داشت. مقامات مختلف روسیه از جمله اورچوک، معاون نخست وزیر روسیه، با تاکید بر درآمدهای سرشار ارمنستان از تجارت با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، ارمنستان را با اشاره به انتظار زمستانهای سرد (بر اثر قطع جریان گاز از روسیه) و غیره مورد شانتاژ و تهدید قرار دادند. اوِرچوک: "روند الحاق به اتحادیه اروپا آغاز خروج ارمنستان از اقتصاد اوراسیا خواهد بود ... نتیجه اینجا واضح است: باز کردن بازارها با اتحادیه اروپا به معنای بسته شدن بازارها با اتحادیه اقتصادی اوراسیا خواهد بود".
آقای پاشینیان در پاسخ گفت که ارمنستان هنوز قصد خروج از اتحادیه اوراسیا را ندارد.

بر اساس داده های دولت ارمنستان، روسیه بیش از ۴۱ درصد از تجارت خارجی ارمنستان را در ژانویه تا نوامبر ۲۰۲۴ به خود اختصاص داده است، در حالی که سهم اتحادیه اروپا ۵/٧ درصد بوده است. ارمنستان همچنین بخش عمده ای از گاز طبیعی خود را با قیمتی بسیار پایین تر از سطح بازارهای بین المللی از روسیه خریداری می کند.

باید خاطر نشان ساخت که احساسات ناشی از رویکرد عهدشکنانه روسیه پوتین نسبت به ارمنستان، متحد دویست واندی ساله خود، در ارمنستان آنقدر قوی است که به نظر نمی آید این تهدیدات تاثیری بر رویکرد و مشی سیاسی ملت و دولت ارمنستان بگذارد و نشانه ها حکایت از آن دارند که ارمنیان آماده اند پی آمدهای قطع انقیاد از روسیه را به جان بخرند.

این حرف درست است که ارمنستان نهایتا باید از اتحادیه اقتصادی اوراسیا خارج شود تا بتواند وارد اتحادیه اروپا گردد. اما موضوع آن چنانکه سیاه وسفید نشان داده می شود نیست. ارمنستان هم اکنون با وجود عضویت اسمی در سازمان امنیت جمعی تحت رهبری روسیه، از اعضای اتحادیه اروپا که عضو ناتو هم هستند سلاح دریافت می کند. بعلاوه، تا ورود واقعی و عضویت در اتحادیه اروپا به سالها وقت نیاز خواهد بود، که در این فاصله انتظار می رود ارمنستان با متنوع ساختن شرکای تجاری و رقابتی ساختن اقتصادش بتواند راه خروج از اوراسیا را هموار کند. حتی این خروج نیز به معنای قطع روابط اقتصادی و تجاری با روسیه یا کشورهای عضو سازمان دفاعی نخواهد بود و ارمنستان می تواند با توافقهای انفرادی با هر کشوری از اعضای این اتحادیه، از جمه روسیه، به تجارت و داد و ستد با این کشورها ادامه دهد.

"در آمدهای سرشاری" که بنا به اظهارات مکرر مقامات روسی از داد و ستد با کشورهای عضو اوراسیا عاید ارمنستان می شود در واقع ناشی از اوضاع و احوالی است که بر اثر جنگ اوکرایین برای روسیه ایجاد شده و ارمنستان کالاهای مورد نیاز روسیه را، البته با رعایت تحریمها، به این کشور می فروشد. بنابراین، این "شکوفایی" زودگذر است و به تقویت واقعی بنیه اقتصادی ارمنستان کمکی نمی کند. ارمنستان باید با تقویت تولیدات داخلی و رقابتی ساختن آنان بازارهای دیگری غیر از روسیه، در اتحادیه ارویا، آسیا و غیره جستجو کند و وابستگی پرریسک خود به روسیه را کاهش دهد.

به هر جهت، فرآیند گذار تبدیل اقتصاد ارمنستان از یک اقتصاد مصرفی و واسطه گری به یک اقتصاد رقابتی مبتنی بر تولیدات داخلی، فرآیندی پر چالش برای ملت و دولت ارمنستان درسالهای آینده خواهد بود.

در زمینه انرژی، ارمنستان می تواند، درصورت قطع گاز روسیه از سه منبع بالقوه نیاز گازی خود را تامین کند:

۱- ایران، ۲- اتحادیه اروپا و ۳- ایالات متحده.
۱- ایران و ارمنستان هم اکنون طبق توافق نامه ای گاز و برق با هم مبادله می کنند و ایران بارها اعلام کرده است که آماده است صدور گاز خود به ارمنستان را افزایش دهد. در زمان رییسی نیز ایران آمادگی خود برای افزایش صادرات گاز به ارمنستان را اعلام کرد(8) :

۲- اقدام ارمنستان در آغاز روند پیوستن به اتحادیه اروپا این کشور را یک گام دیگر به کاهش اثرات قطع احتمالی گاز روسیه نزدیک کرده است. نمونه ملداوی می تواند برای ارمنستان نیز صدق کند. روسیه از اول ژانویه گذشته ارسال گاز به ملداوی را قطع کرد. به دنبال این اقدام روسیه، اتحادیه اروپا و ملداوی سه شنبه گذشته توافقی را منعقدساختند که به موجب آن، اتحادیه ملداوی را در سیستم شبکه انرژی خود قرار می دهد. ملداوی دارای موقعیت کاندیداتوری عضویت در اتحادیه اروپاست (9).

۳- استفاده از راکتورهای کوچک مدولار - در صورتی که طرحهای پیش بینی شده در زمینه همکاری های هسته ای در منشور همکاری های راهبردی با امریکا جامه عمل بپوشند، احداث این نیروگاهها می تواند بخش مهمی از نیازهای انرژی ارمنستان را فراهم کند. گفته می شود که دولت ارمنستان هم اکنون مشغول بررسی امکانات ایجاد این طرح است و غیر از امریکا در بازار کره جنوبی که که اینگونه رآکتورهای با صرفه را تولید می نماید به تفحص می پردازد.

تحولات دیگر منطقه

خروج "مرزبانان" روسی از مرز ایران-ارمنستان

از تحولات اخیر دیگر در منطقه، خروج "مرزبانان روسی" از مرز ارمنستان- ایران بوده است. از اول ژانویه گذشته به ماموریت این مرزبانان که در واقع از زمان فروپاشی اتحاد شوروی در طول مرز یادشده انجام وظیفه می کردند، به درخواست دولت ارمنستان پایان داده شد(10). پیش از آن هم، در آخر ماه ژوییه سال گذشته مرزبانان روسی مستقر در فرودگاه بین المللی زوارتنوتس ایروان، فرودگاه را ترک کردند. در حال حاضر، فقط در مرز ارمنستان- ترکیه نظامیان روسی حضور دارند که قرار است در آینده نزدیک به حضور آنان نیز پایان داده شود.

سخنرانی علی یف
علی یف در ٧ ژانویه گذشته طی مصاحبه ای، با لحنی گستاخانه هم ایران و هم ارمنستان را به بهانه های متفاوت مورد حمله قرار داد. در طی مصاحبه، علی یف ده بار ارمنستان را یک "کشور فاشیستی" خوانده و از جمله گفت که "یا دولت ارمنستان باید فاشیسم را در ارمنستان ریشه کن کند و یا ما این کار را خواهیم کرد" (!!). هم چنین طبق معمول صحبت از گذرگاه کذایی زنگه زور کرد و از بازگشایی آن در صورت لزوم با توسل به زور، سخن گفت. اتهامات علی یف شباهت زیادی با اظهارات کذب پوتین در آستانه حمله به اوکرایین (نازی زدایی و غیره) داشت. در پی این مصاحبه، که به وضوح تدارک تبلیغاتی یک تعرض دیگر علیه ارمنستان بود، طرفهای مختلفی علی یف را مورد انتقاد قرار داده و به طور مستقیم یا غیر مستقیم ویرا از ماجرا جوییهای جدید بر حذر داشتند.

اتحادیه اروپا مصاحبه را مورد حمله قرار داده و علی یف را به خاطر نقض فاحش حقوق بشر و سرکوب آزادیهای اساسی در کشورش به باد انتقاد گرفت و خواستار آزادی زندانیان سیاسی و گروگانها و اسرای جنگی ارمنیان شد.

روسیه اما با مقصر جلوه دادن ارمنستان در مناقشه میان ارمنستان و آذربایجان، در واقع رژیم باکو را به حمله جدید به ارمنستان تشویق کرد.

وا کنش ترکیه به نوعی عدم تایید عمل علی یف تعبیر شد. هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه در اظهاراتش در پی مصاحبه جنجال برانگیز علی یف، از موضع سازنده ارمنستان در مناسبات و مذاکرات میان باکو و ایروان تمجید کرد. به اصطلاح عامه، آش آنقدر شور بود که خان هم متوجه شد.

در ۸ ژانویه، یعنی یک روز پس از مصاحبه علی یف، یک مقام امنیتی بر جسته جمهوی اسلامی، علی ا کبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی، عازم باکو و ایروان شد. آقای احمدیان در این سفر در کنار تعارفات دیپلماتیک و اظهاراتی راجع به لزوم ارتقای روابط اقتصادی و حسن همجواری و غیره در هر دو پایتخت پیامهایی را به طور مستقیم و غیر مستقیم به هر دو دولت داد. وی بار دیگر مخالفت ایران با تغییر مرزهای بین المللی را اعلام و از طرح "چهاراه صلح" ارمنستان ، که در واقع رد و نفی غیر مستقیم طرح کذایی کریدور زنگه زور بود، حمایت کرد. از طرف دیگر، احمدیان فراموش نکرد که در مورد ریسکهای حضور نیروهایی فرا منطقه ای در قفقاز جنوبی به ارمنستان یادآوری نماید!
____________

پس نویس:

(2) لازم است یادآوری شود که ارمنستان اکنون در چندین کشور دنیا، از جمله، لبنان، عراق، افغانستان، کازوو و مالی نیروهای پاسدار صلح در واحدهای تحت فرماندهی شورای امنیت دارد.

(4) توافق نامه 9 نوامبر - بند 9 توافق نامه گشایش راههای ارتباطی میان آذربایجان و ارمنستان از جمله راه مواصلاتی میان مناطق غربی آذربایجان با برون بوم نخجوان را پیش بینی می کند، لکن در هیچ جا صحبتی از "گذرگاهی به پهنای چند کیلومتر و خارح ا ز کنترل و حاکمیت ارمنستان" باشد نشده است. بعلاوه، بندهای مهم توافق نامه مثل تضمین امنیت مردم قره باغ (که پاکسازی شده اند)، رفت و آمد آزاد از گذرگاه لاچین (که دیگر وجود ندارد) و غیره توسط روسیه و آذربایجان نقض شده و در واقع توافق نامه اعتبار قانونی خود را از دست داده است، اما دو کشور یادشده با وجود اختلافهایی که با هم دارند با استناد به توافق نامه ای که دیگر وجود ندارد، سیاست مشترکی را در ضربه زدن به ارمنستان دنبال می کنند.

(5) وجود نهادهای پایدار که بتوانند دموکراسی را تضمین کنند، حاکمیت قانون، رعایت حقوق بشر و حمایت از اقلیتها
پیمان ماستریخت در واقع پایه گذار اتحادیه اروپا شد.

(10) در واقع مرز ایران وارمنستان از زمان جدا شدن قفقاز از ایران، همواره توسط نظامیان روسی، ابتدا روسیه تزاری و سپس اتحاد شوروی و پس از فروپاشی شوروی، نظامیان روسیه فعلی، پاسداری شده است.

آرسن نظریان، ۶ فوریه ۲۰۲۵ برابر با ۱۸ بهمن ۱۴۰۳

***************