بحران در دمکراسی های لیبرال، رشد پوپولیسم راست،
گسترش اقتدارگرائی و...از کجا ناشی می شود؟

آنچه در زیر می خوانید چکیده و گزیده مصاحبه مجله اشپیگل با " یوزف فوگل "، پژوهشگر آلمانی است. او استاد سابق دانشگاه هومبولت برلین است و امروز در دانشگاه پرینستون تدریس می کند. محور اصلی پژوهش های " فوگل "، سرمایه داری قرن ۲۱ و دگرگونی های مربوطه است. در مصاحبه، او با پرداختن به نقش و جایگاه ایلان ماسک در جامعه امروز آمریکا، نقبی می زند به تحولات جدید در جهان سرمایه و سرمایه داری. از آنجا او به این نتیجه می رسد که عقب نشینی فزاینده دمکراسی لیبرال و رشد پوپولیسم و اقتدار‌گرایی و گرایش های شبه فاشیستی در جهان حاصل آن تحولات است. نکات مهم سخنان وی چنین است:

* ایلان ماسک تجلی فردی ( پرسونیفیکاسیون ) سرمایه داری نوین آمریکاست. سرمایه داری اطلاعات. امروزه، " اطلاعات " یک ماده خام و یک کالاست.

* اطلاعات به مثابه ماده خام، سخت "کاپیتالیزه" شده و نیز ساختارهای مالی به طور گسترده "انفورماسیونیزه" شده است. درآمیزی دو پدیده و دو روند فوق، زیربنای اقتصاد امروز جهان است. این اقتصاد در حال عبور از ستایش لیبرالیستی ( آزادیخواهانه ) رقابت به تقدیس لیبرتاریستی ( آزادخواهانه ) شرکت های انحصارگر است. جوهر این روند را " پیتر تیل " ( P. Thiel )، متحد نزدیک ماسک چنین بیان کرده است: " در اصل، سرمایه داری و رقابت متضاد یکدیگرند. بنیان سرمایه داری، تراکم سرمایه است. در یک رقابت کامل، تمامی سودهای کسب شده در آن جنگ رقابت نابود می شود." این نگاه و این بیان " تیل "، برنامه و مانیفست یک سرمایه داری جدید است.

* انحصارگرانی چون ماسک و تیل که از تز یاد شده دفاع می کنند، در واقع می خواهند نقش و رسالت دولت را به کنسرن ها منتقل کنند. نوعی دولت شدن خود شرکت ها. به این ترتیب، احتمال می رود که پلاتفرم هائی چون Truth Social متعلق به ترامپ و یا شبکه X متعلق به ماسک، در آینده کسوت نهادهای دولتی را پیدا کنند.

* بر پایه نکته فوق، حوزه مسئولیت اعلام شده ماسک در دولت ترامپ که نام " دپارتمان کارآ سازی دولت " نام دارد، چیزی جز محفل و وعده گاه لابی گران ماسک و تیل و امثال آنان نخواهد بود. کما اینکه، از همین حالا، دولت سفارش های چندین میلیاردی را به موسسه Space X ماسک داده است، بی آنکه نحوه اجرا و تحقق آن روشن باشد.

* نظام اقتصادی - سیاسی که بر پایه نکات گفته شده ریخته می شود، نشان از آغاز شکلی نوین از سرمایه داری و فازی متفاوت در تاریخ آن است. به سخن دیگر، دینامیسم های قدیمی سرمایه داری در حال یافتن اشکال و مقیاس های دیگری هستند. و از همین جا، این تحولات در حال انجام، به ظرف دیگری برای فعالیت خود نیازمند است: مدتی طولانی، دمکراسی های لیبرال متکی به پارلمانتاریسم و سیستم نمایندگی سیاسی، با دولت های حقوقی و مجموع تجلیات آزادیخواهانه خویش، ظرف مناسب و شرط حیات اقتصاد بازار کارآ و تمام عیار بوده است. امروز، این سیستم دیگر نمی تواند دینامیسم های سرمایه داری نوین را در خود جای دهد. یعنی، نظام های دمکراتیک کنونی به مانعی بر سر راه تحول جدید یاد شده تبدیل می شوند. به همین خاطر نیز، آن نظام ها در کشورهای گوناگون مدام به ضعف و فروپاشی می گرایند. آنچه که دیگر نه یک پدیده پنهان بلکه روندی آشکار و ملموس است. بدیهی است، آن سوی سکه این روند، رشد گرایش های پوپولیستی راست روانه، ظهور اشکال و درجات مختلف اقتدارگرائی در اداره جوامع است. این گرایش ها نمی توانند به سیستم انتخاباتی سالم و اخلاق گرای سابق و دستاوردی چون دولت حقوقی و همه مظاهر مترقی و انسانی آن تکیه کنند. پس ترجیح می دهند - و راهی هم جز این نمی شناسند و نمی خواهند - به تقویت " فرومایگی " و منابع تغذیه کلاسیک و دیرآشنای آن روی آورند: به راسیسم، به دشمنی با مهاجران، به تحقیر عقل سلیم، و ستایش نازل ترین و عقب مانده ترین غریزه های انسانی و اجتماعی و ترویج آن در لایه های مستعد جامعه. پدیده ای که ظهور ترامپ و ترامپیسم در آمریکا و اشکال خویشاوند آن در اروپا حاصل مستقیم و نشانه آشکار آن است.