زنان روشنفکر
۴- بی بی مریم بختیاری،» زنی برابر ۱۰۰ مرد»

پیشگفتار

روشنفکری پدیده‌ای فرا جنسیتی ست و" فکر" مردانه و زنانه، درمعنای فکرِدرجه یک و دو، وجود نداشته و ندارد. زنان بسیاری با فکری"روشن"، تاثیرگذار و پیشگام در جنبش روشنفکری میهنمان حضور فعال داشته اند، زنانی پرسشگر، نقاد و شک کننده، آینده نگر، تولید کننده ایده، گفتمان ساز و آزادیخواه.

زنان روشنفکر با پرسشگری، تفکری نقادانه و شک کننده، گذشته و حال به ويژه سنت‌ها و نهادهاي سنتي و خرافه به زیر تیغ تشریح و ریشه یابی برده اند تا با توان سنجش و تفکیک و به گونه‌ای روشمند راهي به سوي نو شدن و نو کردنِ عرصه های فکري، رفتاري، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي بجویند و بنمایانند. زنانی گزینه‌ساز که آنچه را نقد ونفی کرده اند برایش جایگزینی متفاوت و نو داشته اند و با پرسشگری، نقادی و شکاکی پدیداریِ تغییر و ترویج هنجارشکنی انتظار کشیده اند. آینده ای تجسم کرده اند و امید به تحقق اش بسته اند."سازنده تاریخ آینده " شده اند و نشان داده اند جهان روشنفکری میدان جهش به سوی آینده است، آینده ای مدرن و نوگرایانه. خواستار نو کردن اندیشه و کردار، مدرنیته، مدرنیزم و مدرنیزاسیون(تجدد و نوسازی) بوده اند با این درک که مدرنیته امری ذهنی و رفتاری و مدرنیزاسیون عینیتی ست که بدون مدرنیته عملی نیست.

نکته مهم دربررسی و شناخت و تحلیل از روشنفکر و روشنفکری این است که نمی باید به این پدیده انسانی - اجتماعی منزه طلبانه و کمال گرایانه نگریست. روشنفکر انسان است و مثل هر انسانِ دارای کنش اجتماعی از لغزش و خطا و کمبودهای گوناگون مبری نیست. در نگاه به روشنفکر و روشنفکری به ویژه نگاه سنجشگرانه و یا به وقت داوری و قضاوت در بارۀ آنان ویژگی های شرایط ، محیط زیست و زندگی شان را می باید مد نظر داشت.

******

بی‌بی مریم بختیاری، زاده ٔسال ۱۲۵۳ در منطقه بختیاری ، از زنان روشنفکر و مبارز در دوران انقلاب مشروطه بود. او همزمان با وقوع انقلاب مشروطه، به طرفداری از حقوق زنان برخاست. بی‌بی‌مریم از پیشگامان مبارزه برای دستیابی به حقوق زنان و از مدافعان وطن در خلال جنگ جهانی اول بود. سردار مریم بختیاری، فنون نظامی و لشکر داری را از پدر و برادرانش آموخت و آموزه‌ها را در زمان انقلاب مشروطه، در فتح تهران و اصفهان، به کار بست. وی یکی از مشوقان اصلی سردار اسعد بختیاری برای فتح تهران بود و طی نامه‌ها و تلگراف‌های مختلف بین سران ایل بختیاری و سخنرانی‌های مهیج، افراد ایل را جهت مبارزه با استبداد صغیر در زمان محمدعلی‌شاه قاجار، آماده می‌کرد.

"منزل بی‌بی مریم، پناهگاه بسیاری از آزادی‌خواهان عصر مشروطه بود، حتی کاردار سفارت آلمان، به خانه بی‌بی مریم بختیاری پناه برد و مدت ۳ ماه و نیم در پناه او بود. محمد مصدق، حاکم وقت فارس، در زمان کودتای ۱۲۹۹، پس از مخالفت و عزل از اصفهان، راهی منطقه بختیاری شد و مدت‌ها مهمان بی‌بی مریم بود."

پدربی بی مریم، حسین‌قلی‌خان ایلخانی از خان های ایل بختیاری و برادران او علیقلی خان سردار اسعد (از رهبران انقلاب مشروطه) و نجفقلی صمصام‌السلطنه (دو دوره رئیس‌الوزرای ایران) و نیز عموزادگان وی، از رجال شناخته‌شده دوران قاجار و پهلوی محسوب می‌شدند. او مادر علیمردان خان بختیاری بود." علی‌مردان‌خان بختیاری زاده ۱۲۷۱ بارده بود که با حکومت پهلوی اول از سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۳ به مدت ۵ سال جنگید و در سال 1313به دستور رضاشاه در زندان قصر به جرم شورش در مقابل دولت مرکزی اعدام شد." بسیاری از رجال سیاسی و نویسندگان آزادی‌خواه ایرانی همچون علی‌اکبر دهخدا، ملک الشعرای بهار و وحید دستگردی با خانواده بی‌بی مریم و نیز با خود او، ارتباط و معاشرت داشتند. در دوره پهلوی اول و دوم نیز نسل‌های بعدی خاندان ایلخانی در محیط سیاسی و اجتماعی حضوری فعال داشتند، که می‌توان به افرادی چون: جعفرقلی خان بختیاری، تیمور بختیار و شاپور بختیار اشاره کرد.

بی بی مریم بختیاری از معدود زنان زمانه اش بود، که حوادث عصر خویش را ‌نوشت. کتاب خاطرات بی‌بی‌مریم سال‌ها پس از در گذشت وی منتشر شد، که در آن دربارهٔ دوران کودکی و نوجوانی، شرح زندگی و حوادث سیاسی تا پایان دوره مشروطیت را نوشته‌است. خاطرات از سال ۱۲۹۶ هجری شمسی ثبت شده‌است.

بی‌بی‌مریم در خاطراتش خواستار آن است که زنان از نقش و جایگاه واقعی خود در جامعه آگاهی یابند و آن را به دست آورند.

"...در ایران زن های بدبخت یا باید بزک بکنند، شبانه روز در فکر لباس و پودر و سرخاب باشند یا خیاطی و ریسمان تابیدن، کار بزرگ آنها همین است. افسوس که وجود چندین (میلیون) زن در خاک ایران از عدم علم برای هیچ کس اهمیتی ندارد...

ای کاش ما هم روزی خود را در سایه تمدن می دیدیم و پای خود را روی زمین تمدن می گذاشتیم . افسوس که من می میرم و آن روز را در ایران و به خصوص در بختیاری نخواهم دید… بدبختانه می ترسم بمیرم و زن های ایرانی را عموما و زن های بختیاری را خصوصا آزاد نبینم…"

بی بی مریم در بارۀ ازدواج خود می نویسد که طبق یک آیین ایلی (ناف برون) در دوران نوزادی به عقد یا نامزد مردی(پسر یکی از خوانین چهارلنگ) در آمد که بیست سال از او بزرگتر بود و نهایتا در ۱۵ سالگی با وی ازدواج کرد مردی که دو زن دیگر نیز داشت

"...من پانزده سال داشتم اما هیچ میل نداشتم که مرا شوهر دهند چونکه تقریبا چهل سال داشت، پسر و عروس و عیال و اولاد فراوان داشت... حال سرنوشت ما دخترهای ایرانی خصوصا دخترهای بختیاری را ملاحظه کنید دختر پانزده ساله را بدهند به یک مرد چهل ساله که دارای دوزن و پنج شش اولاد است. برادرهایم چندان میل نداشتند... هیچ میل نداشتم در خانه او باشم چهارسال زن او بودم تا آنکه آن بیچاره جوان مرگ شد حالا از آن شوهر کردن شکر دارم چونکه یک پسر خوب از آن شوهر دارم که شخص اول در بختیاری است و تمام بختیاری ها به او می گروند و من هم اورا دوست دارم «علیمردان خان» نام دارد..» .

بی بی مریم چند سال بعد از درگذشت همسر اولش با اینکه تمایل نداشت شوهر کند، تحت اجبار و شرایط خاص خانوادگی مجبور به ازدواج با یکی از عموزادگانش شد که او هم دارای چند زن عقدی و صیغه بود و مردی نالایق و از آن بدتر عیاش و هرزه بود و سالها در زندگی با وی در رنج و عذاب بود و گرفتار بیماری طولانی نیز گردید و چندین فرزند کوچک خود را در اثر این مشکلات از دست داد....

" شوهر انسان باید مرد باشد، شرف داشته باشد، مال دنیا برای مرد همه وقت هست اما برای نامرد کرور کرور ثروت و دولت مثل خاکستر است. هیج ننگی، هیچ بدبختی از شوهر بی شرف، بی عقل برای زن نیست. من بیچاره عمرم را با آه و ناله به سر بردم، روزگارم از دست دیوانه گری شوهر دومم سیاه و تاریک شد... ای خانم هایی که این کتاب سیه بختی مرا مطالعه می کنید مبادا گول مال، دولت، و جوانی کسی را بخورید و شوهر بکنید. هر چه قدر فقیر و زشت باشد اما پیکر او آراسته به صفات خوب باشد، عالم، دانا و با شرافت باشد، آن مرد زندگی است..."

سردار بی بی مریم بختیاری، در سال ۱۳۱۶ خورشیدی، ۳ سال پس از اعدام فرزند ارشدش، علی‌مردان خان در شهر اصفهان در گذشت. او در تکیه میرفندرسکی تخت فولاد در اصفهان به خاک سپرده شد.

باستانی پاریزی در بارۀ بی بی مریم نوشته است: " در این کوهستان زنی می‌زیسته که برابر ۱۰۰ مرد، در سرنوشت تاریخ معاصر ایران دخیل بوده‌است. منظورم بی‌بی مریم بختیاری است، که وقتی در جنگ بین‌الملل اول، ایرانیان وطن‌خواه ابتدا از اولتیماتوم روس و بعد از هجوم انگلیسی‌ها، ناچار به مهاجرت و آواره کوهستان شدند، این زنِ نامدار، همه آنان را پناه داد."

*******

منابع
حیدری، محسن: مقدمه‌ای بر شناخت زندگی و اندیشه سردار مریم بختیاری، تهران، انتشارات تمتی، ۱۳۹۳
رالف گارثویث، بختیاری در آئینه تاریخ، ترجمه مهراب امیری، تهران، انتشارات سهند، ۱۳۴۵
نورالله دانشور علوی، جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری، تهران، انتشارات آنزان، ۱۳۷۷
سپهر، عبدالحسین: ایران در جنگ بزرگ، تهران، انتشارات بانک ملی، ۱۳۳۶
بختیاری، مریم، خاطرات سردار مریم بختیاری از کودکی تا آغاز انقلاب مشروطه، تهران، انتشارات آنزان، ۱۳۸۲
ابوالفتح اوژن بختیاری، تاریخ بختیاری، تهران، انتشارات بینا، ۱۳۴۵
عبدالله شهبازی. «شاپور بختیار و ناسیونالیسم ایرانی». مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی
سردار بی بی مریم بختیاری (youtube.com)
بی‌بی مریم بختیاری - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد