یکی از طولانی ترین بزرگراه های تهران بزرگراه همت است که به یاد یکی از فرماندهان جنگ ایران و عراق نام گرفته است. در اطراف بخش غربی این بزرگراه در منطقۀ ۲۲ شهرداری تهران، مجتمع های مسکونی بلند مرتبه ای سر به فلک گذاشته اند. این ساختمان های بلند مرتبه توسط سپاه قد کشیده اند. فعالیت اقتصادی سپاه به طور ثابت و همیشگی با بسیاری از اما و اگرها همراه بوده است. شائبۀ فساد همیشه در افواه همگان بوده است. از مخالفین حکومت تا مردم کوچه و بازار بر این باور هستند که سپاه در سایه قدرت نظامی، فعالیت های اطلاعاتی، امکانات اقتصادی، و در نهایت قدرت رسانه ای، تبدیل به هیولایی شده است که کسی را امکان در افتادن با آن نیست. این نکته ای است که حداقل دو تن از روسای جمهور این کشور به آن اشاره کرده اند. افزایش قدرت اقتصادی این ارگان نظامی در زمانی است که سامان اقتصادی کشور از هم پاشیده شده است. این از هم گسیختگی باعث کاهش ارزش پول ملی در کنار افزایش نقدینگی، جنون آمیز گشته است. نتیجه قهری چنین اوضاعی ناتوانی واحد پول رسمی در بکارگیری آن در معاملات اقتصادی و تجاری است. به همین دلیل فعالان بازار اقتصاد و تجارت ناچار به جایگزینی واحدهای پولی عرفی هستند. از دست روزگار یکی از این نوع واحدهای نقدی غیر رسمی "همت" است که معادل هزار میلیارد تومان می باشد. در حال حاضر به دلیل وجود برخی اسناد و مدارک در دسترس، مردم قادر هستند به بخشی از هزار توی دالان های مخوف این بنگاه پنهان اقتصادی دست بیآبند که از راهروهای زیرزمینی موشکی ایشان عمیق تر و مخوف تر است. این نوشتار تلاش دارد بر بخشی از فعالیت های پیدا و پنهان سپاه نوری بتاباند و نشان بدهد چگونه افزایش قدرت اقتصادی همسنگران قدیمی همت ها در کنار "همت هایی" که امروز سراسر کشور را در نوردیده اند، "همت"، "همت" فساد ایجاد کرده است. در این مقاله تلاش بر آن است که به علل پیدایش فساد در سپاه و دلایل متهم کردن این بزرگترین نیروی نظامی پرداخته شود.
فایل شنیداری اخیری که توسط رادیو فردا منتشر شده، یکی از اسنادی است که در بالا به آن اشاره شده است. این سند بازخورد وسیعی پیدا کرده است. حدوداً دو سال پیش صفحۀ تلگرامی "اهم اخبار" بخش هایی از آن را منتشر کرده بود. اما به دلایل مختلف نتوانسته بود، باعث چنین توجهاتی شود. درستی این نوار مورد تایید سخنگوی سپاه، خبرگزاری فارس، نزدیک به سپاه، روزنامه کیهان، و سایر عناصر نزدیک به سپاه قرار گرفته است. در این فایل فرمانده وقت سپاه، عزیز جعفری و معاون سازندگی او، صادق ذوالقدرنیا در یک جلسۀ نسبتاً طولانی مسائل بسیار مهمی را در میان می گذارند. البته بیشتر به نظر می آید که این یک گفتگو و درد دل دوستانه است. اما روشن نیست به چه دلیلی این چنین هم کلامی باید به شکل صوتی ضبط شود. همین نوار صوتی قادر است به ما در تحلیل پیدایش و گسترش فساد سیستماتیک و سازمانی در مهم ترین نهاد نظامی کشور یاری برساند.
در این محاورۀ دوستانه به خوبی شاهد هستیم که کارها باید به صورت هیئتی، بی هیچ گونه نظارت، بدون رعایت سلسله مراتب، همراه با موازی کاری، و بدون برنامه پیش برود که در نهایت نمی رود. این شلختگی از ابتدای شکل گیری این سازمان بلای جانش بوده است. درخواست قالیباف از ذوالقدرنیا برای حل و فصل مشکل کمبود هشت "همت" در کارکرد اقتصادی هولدینگ یاس، در مقابل مسجد محل و به صورت دوستانه، یکی از مظاهر این نحوۀ مدیریت است.
دومین مطلبی که از دل این گفتگو برمی آید، نحوه گفتار و ادبیاتی است که این آقایان به کار می برند. کلام این مسئولین ارشد سپاه نشانگر نوع فرهنگ و طبقۀ اجتماعی است که از آنها ریشه گرفته اند. بسیاری از فرماندهان سپاه برخاسته از طبقات فرودست اجتماعی هستند که خودشان هم به آن معترف هستند. بعد از پایان جنگ، حاکمیت به این نیروهای مدعی بازگشته از جبهه ها، امکاناتی داد که در جهت کسب مال قدم بردارند. همزمان با طرح عناوینی مانند شرکت در "مانور تجمل" آنها را به زراندوزی تشویق می کرد. این نوع تربیت و ترغیب از سوی حاکمیت، و گذشتۀ اقتصادی و اجتماعی این فرماندهان، مانع از آن شد که آقایون برای حرص و طمع خود حدی قائل شوند.
در عین حال نوار بیانگر وجود گروه های متعدد قدرت است که بر سر منافع گروهی خود درگیر هستند. انتشار این نوار خود دلیلی واضح بر وجود درگیری های درون تشکیلاتی است. استحصال بی حساب و کتاب منافع مالی برای عوامل فرماندهی سپاه، زمینۀ اختلاف بر سر تقسیم غنائم گشته است. این تخاصمات در درون سپاه به شکل درگیری دار و دسته های مافیایی تغییر ماهیت داده اند. هم چنان که ذوالقدرنیا مرتب به آن اشاره می کند. به عنوان مثال به هواداری باندی طائب از قالیباف و آبرومند و یا مهردادی اشاره می‌کند. در گذشته هم شاهد بودیم که سرافراز در مورد فشار همین باند برای در اختیار گرفتن تبلیغات تلویزیون با نرخ پایین‌تر افشاگری کرده است. درگیری های درون سازمانی سپاه باعث رقابت در کسب منافع شده، که به شکل طبیعی باعث تشدید فساد شده‌است.
عدم وجود نظارت بر روی این تشکیلات از سوی مقامات بالاتر و یا تعدد مراکزی که باید کار اطلاعاتی بکنند و رقابت های این سازمان های اطلاعاتی با هم، امکان ایجاد و ادامۀ فساد را بیشتر می کنند. در این مکالمه متوجه می شویم رهبری که فرمانده کل قوا هم هست، و باید بی طرف بماند و متخلفین را تنبیه کند، خود به طرفداری از گروهی در مقابل دستۀ دیگر برمی‌خیزد. این جانبداری باعث می‌شود که جعفری یک سال زودتر از کار برکنار شده و به ناکجا‌آبادی تبعید شود تا دستش از قدرت دور گردد.
به غیر از نشانه‌هایی که از دل این گفتگو برمی‌آید، باید به زمینه‌هایی اشاره کرد که سامانی را فراهم کرده‌اند تا این کجروی ها امکان رشد پیدا کنند. از جمله فقدان قوانینی که شفاف سازی روش های حکمرانی را الزام آور می کنند. وجود چند دستگی در نهادهای قدرت که این سازمان ها را در یک رقابت اقتصادی قرار داده ، تا به هر شکلی، برای کسب منافع تلاش کنند. وجود سنت نامناسب رشوه گیری و فساد که از زمان رژیم گذشته آغاز شده بود، و در جمهوری اسلامی ادامه پیدا کرد. این فساد چنان در اواخر رژیم پهلوی دامن گستر شده بود که آخرین پادشاه پهلوی را وادار کرد تا سازمان بازرسی شاهنشاهی را برای مقابله با آن فعال کند. نبود رسانه های آزاد و قدرت بی حد رهبری حکومت برای جلوگیری از انتشار اخبار و کش یافتن روشنگری ها، دست بازی را به عوامل فساد داده تا بدون ترس از آگاهی افکار عمومی، به اهداف خود با راحتی خیال دست بیابند. در عین حال کاهش منابع و خطر تزلزل در رژیم به خاطر افزایش دوری هر روزۀ مردم، این برادران را به این نتیجه رسانده که از این سفره پهن انقلاب بیشترین منفعت را در کمترین زمان ببرند. این مشکلات حقیقی و حقوقی در زمان جنگ و به ویژه بعد از تحریم ها بیش از پیش شد.
تا به اینجا به بهانۀ این نوار صوتی به طور خلاصه و موجز به بخشی از دلائل پیدایش و امتداد فساد در ایران پرداختیم. اما اگر این نوار را نشنیده بودیم، آیا می توانستیم دلایلی بیابیم که نشانگر همزمانی گسترش فساد و قدرت یابی سپاه و تشدید فعالیت های اقتصادی سپاه باشند؟ پاسخ این سوال مثبت است. به عبارت دیگر به اندازه کافی شواهدی وجود دارد که از این ادعا پشتیبانی کند.
اگر چه بعد از جنگ و از زمان رفسنجانی، سپاه به تدریج وارد فعالیت های اقتصادی شد. نقطه عطف فزونی گرفتن این توان و کوشش های معطوف به کسب منافع، از اواخر دورۀ خاتمی و به ویژه قدرت گرفتن احمدی نژاد بود. به همین دلیل چندین شاخص در بازۀ زمانی آن دوران تا سال روان، مورد نظر قرار می گیرد.
ابتدا به شاخص فساد (CPI)می پردازیم که همه ساله توسط سازمان جهانی شفافیت منتشر می شود. در سال ۲۰۰۳ حدوداً دو سال قبل از قدرت گرفتن احمدی نژاد، کاندیدای محبوب نظامیان سپاه، موقعیت ایران تقریباً در میانه های جدول است. یعنی در میان ۱۳۳ کشور رتبۀ ایران ۷۷ است. تقریباً در انتهای دور اول ریاست جمهوری احمدی نژاد در سال ۲۰۰۹ ، موقعیت سقوط بسیاری کرده، در میان ۱۸۰ کشور، به رتبۀ ۱۶۸ می رسد. در انتهای دورۀ دوم احمدی نژاد در سال ۲۰۱۳ در میان ۱۷۵ دولت، ایران مکانی بهتر از ۱۴۴ نتوانست کسب کند. در انتهای دور اول روحانی، وضعیت ایران کمی بهتر شده در میان ۱۸۰ سرزمین، ایران در ردیف ۱۳۰ قرار می گیرد. اما در سال ۲۰۲۱ دوباره سقوط دیده می شود که تنها سی کشور وضعیت بدتری از ایران دارند. نگاهی به این آمار و ارقام نشان می دهد که با گسترش فعالیت های سپاه، شاخص فساد روز به روز بدتر شده است.
میزان حجم نقدینگی در سال ۱۳۸۴، ۹۲ "همت" بوده است، این میزان در سال ۱۴۰۰ به رقم سرسام آور ۴۰۰۰ "همت" رسیده است. البته باید اعتراف کرد که افزایش نقدینگی از ابتدای شکل گیری جمهوری اسلامی وجود داشته است. اما این حد از افزایش هیچگاه سابقه نداشته است. به عنوان مثال از سال ۱۳۵۷، زمان پیروزی انقلاب، تا سال ۱۳۸۴ تنها شاهد افزایش حدودآً ۴۰۰ درصدی هستیم.
رضا غیبی، روزنامه نگار اقتصادی، در گفتگو با صدای آمریکا معتقد است که افزایش نقدینگی در هر حکومتی، نشانه از فساد و بیماری در اقتصاد آن کشور دارد. به نظر این کارشناس بخشی از این نقدینگی از طریق موسسات مالی وارد سفته بازی می شود. سپاه، بسیج و نیروی انتظامی، که همیشه فرماندهان آن از میان سپاهیان انتخاب می شوند، در تشکیل بانک ها و خیریه های مالی ید طولایی دارند. اقتصاددانان معتقدند که افزایش نقدینگی اگر به مسیر تولید وارد شود می تواند باعث رونق و رشد تولید ناخالص داخلی شود. در حالی که اگر همراه با سرعت بالای گردش پول باشد، موجب رانت و فساد می شود. در ایران متاسفانه، هر آنچه که افزایش نقدینگی باعث شده، حداقل افزایش تولید ناخالص داخلی نبوده است. برای اثبات این ادعا می توانیم تولید ناخالص داخلی را بین سال ۲۰۰۳ و ۲۰۲۰ مقایسه کنیم. در سال ۲۰۰۳ تولید ناخالص داخلی ایران حدوداً ۱۵۳ میلیارد دلار بوده است. در حالی که در ۲۰۲۰ فقط به میزان ۱۹۱ میلیارد رسیده است. حال کشور عربستان در همین مدت، از رقم ۲۱۵ میلیارد به ۷۰۰ میلیارد رسیده است. یعنی تقریباً ۳۹۰۰ درصد رشد حجم نقدینگی در مقابل افزایش تقریبی ۲۵ درصدی در تولید ناخالص داخلی می‌تواند نشانگر به کج راهه رفتن منابع مالی و افزایش امکان فساد قلمداد شود.
در زمانی که جمهوری اسلامی حضور نهادهای نظارتی داخلی واقعی را به بهانه های مختلف برنمی تابد، احتمالاً از حضور چشم های مراقب بین المللی غافل شده است. یکی از این سازمان ها با نام TRACE به دقت بر روی موضوع بسیار مهم ارتشا متمرکز گشته است. بر اساس گزارش های سالیانه این نهاد جهانی ایران از رتبه ۱۵۷ در سال ۲۰۱۴ به موقعیت ۱۷۷ در سال ۲۰۲۱ سقوط کرده است. امروز کمتر پروندۀ فساد مالی با مضمون ارتشا است که به نحوی با سازمان های نظامی وابسته به سپاه مرتبط نباشد.
در آخر باید به گزارش دیگری اشاره بشود که آن هم از طریق سازمان بین المللی شفافیت منتشر شده است. در طی این گزارش عملکرد دولت ها در برابر مقابله با فساد مورد مداقه قرار می گیرد. با این ارزیابی، که ضریب GI خوانده می شود، اقدامات جمهوری اسلامی در منطقه پر خطر قرار می گیرد. در واقع دولت ایران متهم است که اقدامات کافی برای مقابله با فساد به عمل نمی آورد. بر اساس این بررسی انگشت اتهام به سوی نهادهای دفاعی و امنیتی نشانه رفته است که مانع شفافیت شده، از اقدامات مفسده‌آمیز منتفع می شوند. سازمان شفافیت راهکارهایی هم ارائه می کند که در صدر آن دوری نهادهای نظامی و امنیتی از فعالیت های اقتصادی است. اما بعید است که گوش شنوایی در جمهوری اسلامی برای چنین نصایحی مهیا باشد.
امروز ۳۸ سال پس از فوت همت در جزیره مجنون، همسنگرانش با جنون کسب مال و قدرت به دنبال هزاران "همت" به حرکت در آمده اند. اما بین آن چه که در مورد آن همت در بوق و کرنا می شود و رفتار این "همت" دوستان که دیده می شود، دره ای عمیق است به عمق شکافی که حاصل حضور جمهوری اسلامی در سرزمین ایران است.
