علاقه مندان و خوانندگان آثار فلسفی بی ترديد کتاب "سنجشِ خرد ناب"، شاهکار بزرگ ايمانوئل کانت، فيلسوف نامدار آلمانی را می شناسند. اين اثر کانت اما به پيچيدگی و دشواری شهره است. به تازگی کتابی در ايران ترجمه و منتشر شده است که خواننده با مطالعه آن و با اندک تلاشی میتواند بر بسياری از مشکلات اين اثر کانت فائق آيد.
"راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب" عنوان کتابی است به قلم رالف لودويگ، نويسنده آلمانی که به منظور فهم فلسفه کانت نوشته شده و اينک با ترجمه رحمان افشاری به فارسی منتشر شده است. نويسنده کتاب، دانش آموخته رشته فلسفه و الهيات است و رساله دکترای خود را درباره فلسفه کانت نوشته است. از او، جز اين کتاب، چند اثر ديگر نيز در زمينه راهنمای خواندن آثار فلسفی برای نوآموزان و فهم بهتر انديشه های پيشس قراطيان و نيز فلسفه کانت و هگل منتشر شده است.
ترجمه نامأنوس "سنجش خرد ناب"
کتاب "سنجش خرد ناب" کانت را ميرشمس الدين اديب سلطانی، نزديک به بيست و پنج سال پيش از اين، به فارسی ترجمه کرد و چاپ نخست آن در سال ۱۳۶۲ در ايران منتشر شد. به جرات می توان گفت که يکی از بزرگ ترين کارهايی که در حوزه فلسفه در زبان فارسی انجام گرفته، ترجمه کامل و بسيار دقيق اين کتاب به زبان فارسی است که مستقيماً از زبان اصلی، يعنی زبان آلمانی صورت گرفته است. تا جايی که می توان گفت تاکنون هيچ کدام از آثار کانت با اين دقت و امانت به فارسی ترجمه نشده اند.
به هر حال، درباره ترجمه اديب سلطانی از اين اثر کانت، يا سکوت اختيار شده و يا به زبان نامأنوس آن ايراد گرفته شده است. ولی کم تر منتقدی از دقت بی مانند مترجم و عظيم بودن اين کار سخن به ميان آورده است.از اينرو ترجمه فارسی کتاب "سنجش خرد ناب" کمابيش مهجور مانده است و ويراست دوم و انتشار آن در سال ۱۳۸۴ نيز به گسترش آن و استقبال خوانندگان به ترجمه اين کتاب کمک چندانی نکرد.
اما کتاب "راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب" نه تنها می تواند راهنمايی سودمند برای مطالعه آثار کانت به طور کلی و به خصوص کتاب "سنجش خرد ناب" باشد، بلکه کوششی است تازه تا علاقه مندان و به ويژه دانشجويان رشته فلسفه در ايران را به خواندن ترجمه اديب سلطانی از "سنجش خرد ناب" يا مطالعه دوباره و فهم بيشتر آن ترغيب کند.
نثر "رسوايی آور" کانت
همان گونه که رحمان افشاری، مترجم کتاب نيز در يادداشت خود تأکيد کرده، مطالعه "سنجش خرد ناب" ب هزبان اصلی حتی برای آلمانی زبانان نيز بس دشوار است. علت دشواری اين اثر، يکی پيچيدگی انديشه کانت و ديگر نثر نه چندان درخشان او در نويسندگی است. تا جايی که برخی نثر کانت را نامناسب و حتی "رسوايی آور" خوانده اند.
کانت خود نيز به اين امر واقف بود که خوانندگان، کتاب "سنجش خرد ناب" را خوب نمی فهمند، به همين خاطر نيز در سال ۱۷۸۳ ميلادی، يعنی دو سال پس از انتشار اين اثر، کتابی منتشر کرد با عنوان "تمهیدات: مقدمه ای بر هر مابعدالطبیعه آینده که به عنوان یک علم عرضه شود" که مقدمه و توضيحی بود بر "سنجش خرد ناب". لذا اين واقعيت را بايد پذيرفت که انديشمندان بزرگ جهان همه نويسندگانی خوب با نثری روشن و گويا نيستند.
در زبان آلمانی و همچنين در ديگر زبان های اروپايی، برای فهم انديشه های کانت کتاب های فراوان تأليف و ترجمه شده است. پيداست که وقتی آلمانی زبانانِ علاقه مند به فلسفه در خواندن "سنجش خرد ناب" که به زبان مادريشان نوشته شده است، به کتابی راهنما نيازمندند، ناآشنايان به زبان آلمانی به چنين کتابی نياز بيشتری دارند.
در زبان فارسی اما تاکنون کتابی اين چنين برای فهم فلسفه کانت وجود نداشته است تا خواننده را با مهم ترين اثر اين فيلسوف آلمانی آشنا کند. خاصه آن که در سال های اخير بسياری از آثار کانت به زبان فارسی ترجمه و منتشر شده است. گرچه بيشتر کتاب های کانت نه از زبان اصلی، بلکه بر اساس ترجمه های انگليسی يا فرانسوی آن ها به فارسی ترجمه شده است. به همين خاطر نيز نمی توانند با دقت تمام و امانت چندان همراه باشند.
کتابی با زبانی روشن و روان
ترديدی نيست که خواندن آثار کانت با دشواری همراه است. بنای فکری او عظيم و بسيار پيچيده است. در مورد کانت شايد بتوان گفت که به رغم شهرت جهانگير او، کتاب هايش در شمار کم خواننده ترين آثار فيلسوفان آلمانی قرار دارد. از اين رو رالف لودويگ، نويسنده کتاب "راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب"، کوشيده است تا با زبانی ساده و روشن و با نثری ساده، گره از مشکلات خوانندگان در مطالعه کتاب "سنجش خرد ناب" بگشايد.
نويسنده در يادداشت آغاز کتاب از جمله مینويسد: "مخاطب این کتاب خوانندگانی اند که برای نخستین بار با کانت روبرو می شوند؛ خواه دانش آموز باشند یا دانشجو، یا افرادی که به راستی می خواهند از فهمشان استفاده کنند. این کتاب اما بیش از همه برای کسانی نوشته شده است که صادقانه می پذیرند که یک بار به خواندن آثار کانت کوشيده اند، اما مأیوسانه از این کار دست کشیده اند".
از همان صفحات نخست کتاب که با اشاراتی به زندگی کانت و تاريخچه نگارش کتاب "سنجش خرد ناب" آغاز می شود، به خوبی می توان ديد که هم مؤلف آلمانی و هم مترجم فارسی کتاب در انتقال اصطلاحات و مفاهيم کليدی فلسفه کانت به زبانی ساده، تمام توان خود را بکار گرفته اند.
مترجم کتاب، با آنکه تقريباً همه نقلِ قول ها را از ترجمه فارسی "سنجش خرد ناب" اخذ کرده، اما همه جا برای کمک به خوانندگان اصطلاحات رايج و روان در حوزه فلسفه را مقابل اصطلاحات ناآشنای اديب سلطانی آورده است.
برای نشان دادن راه و روش نويسنده در شرح و توضيح مفاهيم و همچنين زبان روشن و نثر ساده (و نه ابتدايی) کتاب، چند نمونه از متن کتاب را به دست می دهيم:
متافيزيک چيست؟
مفهوم "متافيزيک" يکی از مفاهيم کليدی فلسفه است. متافيزيک به طور ساده صورتِ بنيادينِ سنتی فلسفه غرب است. حال ببينيم در کتاب "راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب" پيشينه پيدايش مفهوم متافيزيک چگونه توضيح داده شده است: "مردی به نام آندرونيکوس رودوسی که چندان معروف هم نيست، حدود ۷۰ سال پيش از ميلاد مسيح آثار بازيافته فيلسوف بزرگ، ارسطو را که مدت ها گمان می رفت گم شده اند، به ترتيبی خاص تنظيم کرد. ترتيب کتاب ها چنان بود که نخست کتاب های فلسفی در باره طبیعت (به یونانی فوسیس و صفت آن فوسیکوس) را در برمی گرفت، و بعد از آن (به یونانی متا یعنی "بعد") کتاب هايی فلسفی می آمدند که درباره ورای طبیعیت بودند و اصل های نخستین باشندگان یا موجودات را بررسی می کردند. از آن جا که این کتاب ها، "بعد" از کتاب های فلسفه طبیعی مرتب شدند، به نام متاتافوسیکا و متافیزیک (= مابعدالطبیعه، متاگیتیک) معروف شدند".
فهم ما، ميزان همه شناخت ها
نمونه ای در روش توضيح بنيادهای فلسفه کانت: او مدعی است (و ادعای خود را "آزمون فکری خِرد" می نامد) که فهم ما، ملاک و ميزان مرکزی همه شناخت هاست. موضوع های شناخته شده گرد اين ميزان می چرخند؛ يعنی آن گونه که ما اکنون آن ها را می بينيم و نه آن گونه که آن ها در واقعيت ممکن است وجود داشته باشند.
نويسنده کتاب "راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب" برای بيان روش« تر اين مسئله مثالی ساده و جالب می آورد: "فرض کنيم ستاره شناسی مبتدی و جوان در شبی که آسمان صاف و پرستاره است، دوربين نجومی خود را به سوی ستارهای نشانه می گيرد. در دوربين لکه ای گِرد، به رنگ آبیِ روشن با حلقه ای عجيب دور آن می بيند.
اما اگر ستاره شناس جوان ما اندکی در کارش مهارت داشته باشد، لکه آبی کم رنگ، به ستاره تبديل می شود. شايد بعدها اين ستاره "گرد" (خوب توجه کنيد در فهمش) به يک سياره کروی شکل تبديل شود. به مرور زمان شايد پی ببرد که اين حلقه ها، سيارک يا اختروش اند و آن سياره هم کيوان يا زحل است. فرقی نمی کند که پيش روی ما کاشف کيوان يا نوجوان دوربين در دست نشسته است؛ آنچه مهم است اين است که مفهوم های ستاره، سياره، کره، حلقه و سرانجام نام کيوان محصول فهم ماست. درست توجه کنيد! سياره کيوان به تدريج در پی عمل شناسايی ما تغيير کرد و خودش را با فهم ما منطبق ساخت، بدون آن که کيوان فی نفسه و در ذات خود تغيير کرده باشد".
در اين مثال ساده و در آن جا که از "کيوان فی نفسه" سخن به ميان آمد، درست به خال فلسفه کانت و يکی از مفاهيم کليدی فلسفه او زديم: "شیء فی نفسه". در جايی ديگر و در بخش "استخوان بندی شناخت"، زمانی که اين پرسش پيش می آيد که وقتی ما چيزی را کارکردِ فهم می ناميم، به واقع چه رخ می دهد؟ پرسش کانت را می شنويم که "فهميدن يعنی داوری کردن (=حکم کردن) و داوری کردن تنها از راه مفهوم ها ميسر است".
سرنوشت تراژيک خِرد
نويسنده در بخش دوم کتاب، در فصل "افشاگری بزرگ يا ديالکتيک استعلايی"، حکم نهايی و مرکزی اين فصل را چنين بيان می کند: "اين سرنوشت تراژيک خرد است، هر جا که ادعای مطلقيت کند، گرفتار تناقض می شود".
سپس برای اثبات درستی اين حکم که در زندگی روزمره هزاران بار تصديق شده است، دو مثال می آورد. "وقتی انسانی ۱۰۰۰ یورو به گرسنگان جهان کمک می کند، این پرسش پیش می آید که چرا دست به این کار می زند؟ آیا کمک نقدی او سهمی موثر در مبارزه با گرسنگی دارد یا آن که وی این کار را تنها به این خاطر می کند که وجدان معذب خود را تسکین بخشد؟ چرا که او خود در رفاه زندگی می کند.
شرکتی را می بینیم که علیه بيگانه ستیزی در روزنامه آگهی گران قمیت می دهد. آیا این کار نشانه مبارزه شرکت با بيگانه ستيزی است یا تبلیغات خام و نسنجيده؟
هر دو امکان، در واقع گزاره های ممکن خِرَد در پاسخ به دو پرسش بالاست. اساس تناقض در هر دو مورد ناشی از تلاش خرد است که می کوشد تا گزاره ای نهایی و قطعی ارائه دهد".
مثالی دیگر در زمینه ی خداشناسی: "خدا نهان است (خود را نشان نمی دهد و وحی نمی کند) / خدا عيان است (خود را نشان می دهد و وحی می کند). این دو جمله متضاد نیز برای فهم خدا ضروری اند؛ زیرا گزاره نخست تنها به سکوت در باب خدا میانجامد و گزاره دوم به تنهایی به همه چیزدانی خودسرانه در باب خدا منجر می شود.
چنین است سرنوشت تراژیک خرد: هرجا که ادعای مطلقیت می کند، گرفتار تناقض می شود. تا پیش از کانت به این موضوع اين گونه نمی نگريستند؛ اگر مواضع فلسفه، همدیگر را نقض می کردند، اغلب عده ای جانب این موضع را می گرفت و عده ای ديگر جانب موضع متضاد را. کانت با نگاه ژرف خود بسیاری از معاصران خود را به حیرت انداخت: به نظر او بنیاد تضاد را نباید در رهیافت های گوناگون مکتب های مختلفِ فلسفی جست، بلکه آن را باید در خود خرد یافت که تضاد جزوی از طبیعت اش است".
خدا، زندانی خِرَد
بحث وجود يا عدم وجود خدا همواره يکی از مباحث جذاب فلسفه بوده است. نویسنده در بخش دوم کتاب می نويسد: "کانت جرئت می کند و به موضوعی که به طور سنتی نقطه ی اوج همه متافيزيکِ پيش و پس از کانت بود و هست، يعنی مسئله خدا، نزديک می شود". او سپس سه برهانِ سنتی هستی شناختی خدا، کيهان شناختی خدا و غايت شناختی خدا را به تفصيل شرح م یدهد و خلاصه نظر کانت در باره خدا را این گونه جمع بندی می کند:
"خدا غايت القصوای هر تفکر است، اما موضوع تفکر نيست که وجودش بتواند مورد تأييد يا تکذيب تفکر قرار گيرد. اين نتيجه ای است که کانت از ابطال سه برهان سنتی اثبات وجود خدا بدان دست می يابد." وی در پایان نتیجه می گیرد که "کانت ۵۰۰ سال پس از توماس آکوينی، تلاش او را به منظور اثبات وجود خدا ابطال می کند و ۱۰۰ پيش از لودويگ فويرباخ نشان می دهد که ناممکن است بتوانيم عدم وجود خدا را ثابت کنيم".
اين ها تنها چند نمونه از روش کتاب در توضيح مفاهيم فلسفه کانت به زبانی ساده و باز نمودن مشکلات مطالعه کتاب "سنجش خرد ناب" اوست.
در واقع کسانی که مايل يا به هر دليل ناگزيرند "سنجش خرد ناب" کانت را بخوانند، با کتاب "راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب" اثری سودمند در اختيارشان قرار دارد تا گام به گام با مفاهيم نه چندان آسان فهم و اصطلاحات ويژه فلسفه کانت آشنا شوند. در پايان راه نيز می توانند با در دست گرفتن کتاب "سنجش خرد ناب"، اثر دورانساز کانت، يکی از پُراهميتترين متون فلسفی جهان را، به رغم دشواری و پيچيدگی آن، با لذت و بهره بسيار مطالعه کنند.
آخرین نکته کتاب را نیز ناگفته نگذاریم: اخلاق کانتی را بدون درک "سنجش خرد ناب" نمی توان به درستی فهمید.
مشخصات کتاب:
راهنمای مطالعه "سنجش خرد ناب". رالف لودويگ. ترجمه رحمان افشاری. انتشارات مهرانديش، تهران ۱۳۸۷. ۲۰۰ صفحه. ۳۸۰۰ تومان
منبع:
بی بی سی