استعاره ساختاری در شعر فروغ

فروغ استاد استعاره ساختاری است که با استعاره سطری درخشانتر می شود- مانند نیما، اخوان، شاملو. شاعران سترگ از پس استعارات ساختاری در اشعارشان بر می آیند. شاعران دیگر استعارات خطی/ سطری بکار می برند که فضای شعری را ملموس کند. استعاره ساختاری ارزش نقد زیباشناسانه و هنری داشته؛ تا داوری کوتاه، گذرا در باره ادراک کل شعر بدهد. چند استعاره خطی واشکافی شده؛ سپس نمونه های استعاره ساختاری در شعر فروغ می آیند.

نقد تقطیع کلامی لفظ، آرایه ها و معنای شعر برای آگاهی مخاطب، شاعر، مترجم، نقاد بر ساختار و کارکرد آن است. استعاره آرایه ادبی برای نسبت یک چیز به چیز دیگر است. واژه یا عبارتی بر دو شیئی یا عمل گذاشته می شود که در واقع نسبتی با هم ندارند. استعاره 2نوع عمده ساختاری برای کل شعر در ترابری مفهومی مجرد و پیچیده با مفهومی کنکرت، بسیط، ساده تر و کاملا تعریف شده است. نوع دوم استعاره خطی در سطر شعر برای تناظر هندسی 2 شئی با ترکیب چند کلمه است.

در ادبیات 2 نمونه استعاره ساختاری می آیند: شاهنامه فردوسی و قصیده خاقانی با مطلع "هان ای دل عبرت بین از دیده عبر کن هان/ ایوان مدائن را آیینهٔ عبرت دان". اولی اور/ اثر oeuvre مجموعه جاودانی نظم تاریخ است. در آن رویدادها، افراد، مرزها برای داوری فر گذشته امپراتوری ایران زیر سلطه اقوام عرب و ترک کنونی آمده اند. دومی یک قصیده از دید شاعر با دانش تاریخ شکوه گذشته کشور در خرابه کنونی تیسفون برای داوری ناپایداری گیتی است.

روشن است که در هر دو، استعارات خطی چون "آیینه عبرت" برای دیدن گذشته فرای وضع کنونی شئی فراوان اند. در فردوسی "دل پیر برنا بود" استعاره بینایی دل برای 2 فاز نامریی مسن و جوانی عمر انسان است. خیام استادانه هر دو استعاره را ترکیب کرد. یعنی گستره زمان-مکانی قیاس را خیلی باز کرد. نمونه: فردا که ازین دیر کهن درگذریم./ با هفت هزار سالگان سر بسریم. استعاره خطی "دیر کهن" و "با 7هزارسالگان سر بسر" ناپایداری گیتی بوده؛ بهانه خوشباشی خیامی و لذت لحظه اند.

غزلیات حافظ هم استعاری ساختاری اور شاعر برای عشق است که مملو از استعارات خطی است. نمونه استعاره خطی: “داس ماه” حافظ هنوز هم معنی ماه بدر دارد. زیرا هنوز هم از جامعه دهقانی در جامعه مدرن کنونی، هندسه 2 شئی آسمانی و زمینی ادراک پذیر است. هلال ماه خاکی عظیم در آسمان با داس فلزی کوچک در دست انسان نسبتی ندارد. یعنی تجربیات کشاورزی داس در زندگی مدرن هم ترابری پذیر اند؛ شباهت هندسی بین 2 کمانه وجه مشترک ماه و داس است.

گاهی استعارات در سنت و فرهنگ فرا زبان بومی اند؛ یعنی در دیگر فرهنگها هم مفهوم اند. استعاره ناوردا invariant بوده؛ یعنی تابع زمان نیست. استعاره یک فن کاربردی مغز است نه یک آرایه زبانی. لذا در زمان بخاطر کارکرد مغز ثابت است. آن از فرهنگی به فرهنگ دیگر و از زمانی به زمانی دیگر ترابری پذیر است. لذا استعارات باستانی همر، ویرژیل، گیل گمش و فرهنگ غربی شکسپیر، گوته، لورکا در فارسی کنونی مفهوم اند.

استعاره ساختاری غالبا می تواند کل شعر را در بر گیرد. نیز 3 نوع مفهومی برای ترابری موضوعی غامض مانند سیاست با واژه های نظامی، هستی شناسانه برای مناسبات واقعیت مانند پیدایش انسان با عروسک، جهتیابی برای تفاضل 2 پدیده دارد. در استعاره هستی شناسانه زمان مکان است. زمان گذشته در پس است؛ زمان آینده در پیش است. نمونه جهتیابی: بیشتر بالا است؛ کمتر پایین است. او هوش بیشتر یعنی بالاتر دارد.

نمونه استعاره ساختاری جنگ برای اقتصاد است. پس از کاربرد این استعاره ساختاری، می توان اجزای موضوع را با ادوات و افعال جنگی بیان کرد. آنگاه افعال حمله، دفاع، برد، باخت بمثابه علت و معلول در اقتصاد بکار روند. در نتیجه بحران، آسیای شرقی با کالاهایش حمله کرده؛ آنها تهاجم صادراتی کرده؛ در جنگ تجارتی دفاع با تغییر نرخ ارز تاکتیکی خوب است.

می توان با استعاره ساختاری بسیاری مقولات را از یک حوزه مثلا کشاورزی به حوزه دیگر مانند جامعه مدرن انتقال داد. لذا می توان یک شعر بلند یا مقاله را با کاربرد استعاره ساختاری در باره موضوع دیگر نوشت. در فیلمی از پیتر سلرز دهه 1960 او استعارات باغداری را در سیاست معاصر بکار برد. با استعاره کار و زمان در دارایی فرد، می توان صفات و افعال مربوط به دارایی را بر کار و زمان منطبق کرد. پس آنها با صرف، هزینه، گذراندن، نداشتن، زیاد، کم بکار روند.

استعاره از کلام به واسطه های دیگر ارتباطی صدا و سیما ترابری پذیر است. ذات استعاره مفهومی مربوط به محیط است؛ نه زبانشناسانه مربوط به وسیله ارتباطی در جامعه. لذا با توسعه کتاب، عکس، فیلم، ویدیو مفاهیم استعاری قدیم ترابری پذیر به جدیدند. نمونه: استعارات کلامی کلیله و دمنه 2 شغال یا موش و گربه زاکانی در کارتونها، پویانمایی، تصاویر مدرن والت دیزنی درگیری موش و گربه ترابری می شوند. این تقلید نبوده؛ بلکه استعاره 2جانور برای تبیین تضاد جهانشمول است.

استعاره یک آرایه ادبی مانند مجاز، کنایه، تجسد/ پروسنیفای، قیاس، تشبیه برای ادراک انتزاعات است. انتزاع با منطق استدلال تجریدی و غیرحسی است؛ با استعاره بصری یا سمعی می شود. “شیر دل” استعاره بصری به مفهوم شجاعت است. شجاعت انتزاعی به شیر بصری نقشه بندی می شود. زیرا لفظ شیر هنوز در زبان حاضر از طریق فیلم، عکس، ویدیو، باغ وحش در فرهنگ مدرن رایج است.

آیا استعاره تکوین یافته؛ از نوع بدوی به غایی تکامل می یابد؟ استعاره از منبع به مقصد می رسد. منبع می تواند یک شاعر دیگر یا فاز نخستین خود شاعر و مقصد می تواند یک استعاره زیر ذره بین نقاد باشد. در سده 21 با رایانه، ایندکس، برنامه زبان می توان بسآمد کلیدواژه ها را در کلیات شاعر جدولبندی، کمیت وار، تحلیل کرد. آیا استعارات تابع عمر ادیب اند؛ در خود تکامل پذیرند؟ معمولا نقد با یک شعر یا مرور یک کتاب انجام می شود. ولی کلیات هنرمند هم، در سیر تکاملی یا نوآوری در چند دهه از عمرش، می تواند بررسی شود.

استعارات خطی در ترکیب 2کلمه، جمله و سطر در شاعران ساده گو، نوجوان، حاشیه زیاد بکار می روند. استعاره خطی در یک سطر، تخیل با فکر کتره ای در لحظه است که در ساختار کل شعر اثری ندارد. رحمانی با عاطفه رمانتیک فضای شعری ساخت. او در شعر پگاه استعاره ساختاری نداشته؛ روی استعاره خطی تاکید کرد: “لِرد سیاه شب”، “ساز قلم.” لرد آب لیمو ذرات ته نشسته مایع در شیشه است. “ساز قلم” برای نگارش شعر بر کاغذ زدن به وسیله نوای ساز را القاء می کند:

ماسیده بود روی پنجره لرد سیاه شب
آب نرم نرمک می بافت گیسوان
آرام می چمید و زمزمه می کرد
در زیر بیدهای پریشان
ساز قلم به دست گرفتم
آرام زخمه کشیدم.1

در دهه 1370 لنگرودی در ادامه شعر رحمانی و کارو دهه 1330 ساده گویی با واژه های معمولی، ساختار کوتاه، وزن ناعروضی، چند استعاره سطری را تجربه کرد. لیلا صادقی شعر ساده را جدا از تخیل و عاطفه بررسی کرد. نمونه شعر نثری ساده لنگرودی با استعاره خطی “کف دریا پنیر” است که در فضای شعری گرسنگی و سفره غذا آمد:

کف دریا پنیر است
بگذار برای تو قاچش کنم، 2

اصولا اثار هدایت و فروغ را باید ساختارگرایانه نقد کرد؛ تا اوور یا کلیات آنها با تکوین استعارات ساختاری برجسته شوند. این دو با عارضه 2قطبی- مفهوم تنهایی، افسردگی، پوچی را در آثار خود با افسوس/ ناستولوژی گذشته ملی و شخصی ترسیم کردند. هر 2 با تبحر استعارات ساختاری را در آثار ادبی خود بکار بردند. آیا می توان استعارات ساختاری را از یک اثر به اثر دیگر ترابری کرد؟ هدایت در برخی داستانهای خود این را انجام داده؛ نیاز به بررسی بوف کور و 3قطره خون از زاویه استعارات ساختاری است.

استعاره خطی فروغ روند دگرگونی غم تجریدی را به گریه بسیط، پروسه شدن به هستن را با “می” در فعل، مخاطب قرار دادن را با “به بین” دیدن امری موجز و خلاق تبدیل می کند: ببین که غم درون دیده ام/ چگونه قطره قطره آب می شود. بیان مثبت کش می آید. فروغ غبطه/ ناستولوژی را با استعاره ساختاری خانه کودکی با مرور خاطرات اتاق، حیاط، حوض، آسمان برفی بیرون آن خانه در یک مفصل نوشت:

آن روزها رفتند
آن روزهای برفی خاموش
کز پشت شیشه، در اتاق گرم،
هر دم به بیرون، خیره میگشتم
پاکیزه برف من، چو کرکی نرم،
آرام می بارید
بر نردبام کهنه ی چوبی
بر رشته ی سست طناب رخت
بر گیسوان کاجهای پیر..

آیا استعاره خنثی و انسانی یا تابع جنسیت شاعر هم است؟ استعارات ساختاری از دید زنانه و خطی در کل شعر مانند آیه های زمینی ارزنده اند. با استعارات ساختاری می توان فضاسازی هم کرد. لذا فضای ذهنی فروغ و هدایت بخاطر استعارات ساختاری شبیه اند. برخی استعارات ساختاری کل شعر را از مفاهیم بیکرانگی و تنهایی مالامال کرد. چند استعاره خطی در شعر تنها صداست بقرار زیرند: جانب آبی= آسمان، محیط کشت در زهدان ماه = رحِم ماه، هندسه دایره برای تکرار ادواری اند.

گاهی فروغ در مقام انسان استعارات خنثی بکار می برد. او گاهی هم استعارات زنانه بکار برده؛ برای شاعر زن صادقانه اند. واژه های معاصر با معنای انتقادی، تخصصی، بدیع برای حرکت اسپرم با “ریزش نور”، گریه کودک با “صدای انعقاد نطفه”، نیاز 2فرد با “ذهن مشترک عشق” بکار می روند.

استعاره ساختاری بمعنی ارایه مفهومی پیچیده در مفهومی ساده در یک شعر را فروغ فرخزاد در دلم برای باغچه می سوزد بکار برد. وقتی کشور در خانه استعاره شود؛ آنگاه کل فعالیتها و احاد کشور در خانه بکار می رود. با استعاره کشور خانه شده؛ صفات منبع بر مقصد منطبق می شوند.

در توصیف عاطفی خانه زیر-لایه ی معنایی میهن القاء شده؛ خواننده را به غور در باره مسایل کشورش می کشاند؛ مسئله بیآبی در “حوض خالی، عدم بارش، مریضی؛” سپس از طبقات و اقشار جامعه در اعضای خانواده؛ انقلاب مسلحانه در “خمپاره، مسلسل، انبارهای مخفی باروت، بمبهای کوچک” استعاره می شوند:. استعاره ساختاری این قصیده و چندتای بعدی با تاثیر از سفر 1956 به مونیخ در دیدار رفقای برادرانش، انقلاب 2 دهه بعد را پیشگویی کرد:

حیاط خانه ی ما
در انتظار بارش یک ابر ناشناس خمیازه می کشد
و حوض خانه ی ما خالیست
ستاره های کوچک بی تجربه
از ارتفاع درختان به خاک می افتند
و از میان پنجره های پریده رنگ خانه ی ماهی ها
شب ها صدای سرفه می آید
حیاط خانه ی ما تنهاست..
برادرم به فلسفه معتاد است
برادرم شفای باغچه را در انهدام باغچه می داند..
تمام روز از پشت در صدای تکه تکه شدن می آید
و منفجر شدن همسایه های ما همه در خاک باغچه هاشان بجای گل خمپاره و مسلسل می کارند
همسایه های ما همه بر روی حوضهای کاشیشان سرپوش می گذارند
و حوضهای کاشی بی آنکه خود بخواهند انبارهای مخفی باروت ند
و بچه های کوچه ی ما کیفهای مدرسه شان را از بمبهای کوچک پر کرده اند

برای فروغ مانند هر زن دیگر مخاطب اولویت دارد تا پیام عاطفی خود را به طرف ترابری کند. او از هر نقطه ی ذهن، اتاق، جامعه اقلامی گزیده؛ آنها را تاب داده؛ بهم می ریسید. او با کلمات تاب بازی play spinner کرده- با رعایت اصول زیباشناسی، تخیل هنری، خلاقیت کلامی، کنجکاوی کودکانه آنها را آزادانه در شعر می ریسید.

موضوع شعر از طیف ذهنیات تا عینیات و بعد زمان است- از شخصی تا اجتماعی، طبیعی، تاریخی. بیان شیمی شخصی بین 2طرف چیز سختی است- چه در سیاست چه در زندگی. نمی توان آنرا توضیح داد؛ ولی وجود آن در فرد حس می شود. در سیاست وجدان، عدالت طلبی، حقیقت جویی دخیل اند.

آیا وجدان، عدالت طلبی، حقیقت جویی در مغز فرد ارثی یا اکتسابی اند؟ ایرانیان مانند یهودیان عدالتجویی و انصاف در فرهنگ شان دارند. شاید مسیحا، سوشیانت، مهدی نمادهای آرزویی این ناجیان عدالت باشند. فروغ در شعرش شیمی شخصی زندگی خصوصی خویش را با آمال شیمی سیاسی- اجتماعی برای رهایی زن آمیخت. شعر او آتوبیوگرافی/ حدیث نفس با نقد اجتماعی است. مجموعه تولد دیگر آمیزش شیمی شخصی زندگی و سیاست را پیروزمندانه عرضه کرد که در شعرهای بعد تا مرگ تکامل یافت.

او به شاعران خودشیفته مانند 2شاعر فضایی و دختر جام با استعاره چاپ کتاب و تبلیغ خود در رادیو و مطبوعات می پردازد. این ترفندها به چند شاعر خودخواه کمک نکرده؛ در حاشیه کتب تاریخ شعر می مانند. چون محتوای مانا در کارشان ندارند. همه اش زبانبازی و سوز وصل است. فروغ به “مخیله ی تنگ کرم، سلولهای فاسد” این گونه شاعران را با لغات سفر با هواپیما پرداخت:

پرنده ها به سوی جانب آبی رفته اند
افق عمودی است
افق عمودی است و حرکت: فواره وار
و در حدود بینش
سیاره های نورانی می چرخند
زمین در ارتفاع به تکرار می رسد
و چاههای هوایی
به نقب های رابطه تبدیل می شوند
و روز وسعتی است
که در مخیله ی تنگ کرم روزنامه نمی گنجد
راه از میان مویرگ های حیات می گذرد
کیفیت محیط کشتی زهدان ماه
سلول های فاسد را خواهد کشت
و در فضای شیمیایی بعد از طلوع
تنها صدا ست
صدا که ذوب ذره های زمان خواهد شد.

منابع. 2017‏/12‏/20
1. http://moraffah.blogfa.com/cat-170.aspx
2. http://www.shamselangeroodi.blogfa.com/
George Kakoff 1992. The Contemporary Theory of Metaphor.
http://www.leilasadeghi.com/naghd/note/696-sade-5.html لیلا صادقی- ساده‌نویسی و بدفهمی‌های نیمایی