دیدار معنوی مثنوی
باغ سبز عشق (۵)

قافیه اندیش که؟ دلدار کیست؟

پس از آن مولانا اصل و اساس اندیشه و عرفان خود را با رهروان و تمامی آیندگان در میان می گذارد . وی هر آنچه را که سال ها پیش تر از شمس تبریز آموحته بود در قالب ابیاتی دلکش و از جان بر آمده بیان می کند: دفتر نخست از بیت 1727

قافیه اندیشم و دلدار من
کویدم : " مندیش جز دیدار ِ من ! 1

خوش نشین ای قافیه اندیش ِ من !
قافیۀ دولت تویی در پیش ِ من ! 2

حرف، چه بوَد ؟ تا تو اندیشی از آن ؟
حرف، چه بود؟خار دیوار ِ رزان 3

حرف و صوت و گفت را بر هم زنم
تا که بی این هر سه با تو دم زنم 4

آن دمی کز آدمش کردم نهان ،
با تو گویم ای تو اسرار ِ جهان ! 5

در شرح و تفسیر ابیات بالا و چند بیت پس از آن که بعدا خواهد آمد، میان شارحان اختلاف نظر هایی ست که طبیعی ست ؛به همان دلیل که در بارۀ دیگر آثار راز ورانه وجود دارد یعنی امکان تاویل ،به تناسب افق زمانی و زبانی مفسران. مثلا نیکلسون می نویسد : "این قطعۀ رمز آمیز شارحانش را سخت خسته کرده است. هیچیک از آنان آنچه را که من کلیدحل آن می دانم کشف نکرده اندو آن عبارت است از بازگشت و اشارت شاعربه وصال روحانی خود با حسام الدین ، یعنی عالی ترین نمونه وصل ِ نفس جزیی با جان جهان است ." (1)

شاید نیکلسون با نظربه ممکن نبودن دیدار ذات خداوند، تجلی آن را در وجود نازنین کاتب مثنوی، دیده است که تاکید دارد، منظور از "دلدار" هم اوست. وی برای اثبات دیدگاهش مصراعی از دیوان شمس را می آورد : "نظّارۀ جمال خدا ، جز خدا نکرد" ولی این مصراع که در غزلی با مطلع:

لطفی نکرد کان صنم خوش لقا نکرد
ما را چه جرم اگر کرمش با شما نکرد

آمده است، چنان معنی نمی دهد که برای پیوستن به خداوند، وجود واسطه ای مافوق انسانی بنام "انسان کامل" ــ بنا بر برداشت نیکلسون ــ لازم است. البته مولانا هم در جای جای مثنوی از لزوم پیروی ِ پیر راه سخن می گوید.اما نه در این ابیات .آن رسم، برای نو سالکان است و نه برای مولانای کامل در طریقت . انقروی و فروزانفر و زمانی و گلپینارلی نیز همان حضرت حق را منظور مولانا دانسته اند. در ا ینجا نظر "ولی محمد اکبر آبادی" روشن کننده معنی ست که می نویسد: " شاید که در غلبۀ مستی ، توقفی در قافیه افتاده باشد و حضرت مولوی به تکلّف، متوجه تلازم شعری شدند،از جانب محبوب خطاب آمدکه بجز دیدار من اندیشه مکن. (2)

بیت دوم : ای شاعر قافیه پردازم ![مولانا از زبان خداوند وجود خود را مخاطب قرار داده است ] آسوده بنشین و تقلای قافیه سازی و شعر پردازی مکن که در نزد من تو میزان و ملاک و معیار خوشبختی هستی . [رستگار کسی ست که به مقامی چون مقام تو دست یافته باشد]

بیت سوم و چهارم: حرف وکلام چیست که تو را به تشویش انداخته است ؟ حرف مانند خاری ست که بر دیوار مزارع انگور می گذارند تا دزدی طمع در آن نکند. کلام و گفتار را کنار می زنم تا در سکوت و خاموشی با تو رابطه ایجاد کنم.[مولانا در جای چای مثنوی و دیوان بر لزوم سکوت و وجود رابطۀ قلبی میان صاحبدلان تاکید دارد:

چه نزدیک است جان تو به جانم
که هر چیزی که اندیشی بدانم

بیت پنجم : سخنی را که از حضرت آدم (ع) هم پنهان کرده بودم با تو خواهم گفت ای مخزن اسرار هستی![ تویی که استعداد دانستن این راز را داری] حال مشکل اینجاست ، آن چه رازی می تواند باشد که خداوند می خواهد تنها با وی در میان گذارد و حتی ابراهیم خلیل و جبرئیل و عیسی پیامبررا هم از دانستن آن معذور داشته است ؟

آن دمی را که نگفتم با خلیل
و آن غمی را که نداند جبرئیل

آن دمی کز وی مسیحا دم نزد"
ــ حق ز غیرت نیز بی ما هم نزدــ

"شارحان مثنوی این ابیات را به ظاهر گرفته و پنداشته اند که مستلزم تفضیل اولیا بر پیامبران است و بدین نظر آنها را تاویلات شگفت کرده اند؛یکی از همه معقول تر آنست که تجلّی ِ حق تعالی تکرار نمی پذیرد؛ (لا تکرارَ فی التّجلّی) و او در هر ذرّه ای جلوه ای در میان دارد ... بنابر این ممکن است که در دل مولانا یا هر ولّی ِ دیگر رازی افکند، خاص وی و از آن ، لازم نمی آید که مولانا یا ولیّ ِ دیگر بر آدم و خلیل و مسیح ترجیح داشته باشند" (3) نویسنده این سطور هم می افزاید خداوند آدم(ع) را لباس پیامبری وتعلیم اسما پوشاند، ابراهیم را بت شکن کرد، مسیحارا تبلیغ محبت الهی معین کرد وجبرئیل را هم به پیام آوری گماشت . این دل ِ سوختۀ عاشقان اواز مولانا و دیگر اولیاست که کاری جز عشق ورزیدن به وی ندارند. آن دیگران به انواع کارها روح آدمیان را مستعد می سازند تا او با خویشتن خویش عشق ورزد:

این من و ما بهر آن بر ساختی
تا تو با خود نرد خدمت باختی

تا من و تو ها همه یک جان شوند
عاقبت مستغرق جانان شوند

ادامه دارد

http://zibarooz.blogfa.com/post/236

زیر نویس:

1:ر.آ نیکلسون ــ شرح مثنوی معنوی مولوی ــ دفتر اول، ص266 ترجمه حسن لاهوتی
2:شرح مثنوی ولی محمد اکبر آبادی ، دفتر نخست ، ص116
3: فروزانفر، بدیع الزمان ــ شرح مثنوی شریف، دفتر اول ص 441