اختلال فکری در شعر

عارضه های ذهنی عمدتا 3 خوشه اند: 1- حال فرد مانند روانپریشی، افسردگی، 2قطبی، جنون. اضطراب. 2-شخصیت فرد مانند رفتار و گفتار نامتعارف و انعطاف ناپذیر. 3- فکر فرد در پراکندگی، بلوکه، نامنطقی، حاشیه پردازی. دوتای اولی در فکر و کردار هم تبلور می یابند. نمونه: غم در حال فرد فکرهای بدبینانه و ایرادگیری را دامن می زند. در شخصیت وسواس در بیان مضطرب، وابسته در عمل اعتیاد، تک فکری در تعقیب دیگری هم بروز می کنند.

اختلالات روحی، فکری، شخصیتی از خفیف تا شدید بطور مزمن را همه دارند. آنها در هنرمند با استعدادهای دیگر در تعالی هنرش یاری می دهند. لذا می توان گفت: علت عالی بودن یک شعر یا شاعر در تلفیق موفق عارضه های ذهنی و استعدادهای تخصصی با شعر است. حتی می توان گفت: اختلال ذهنی شاعر را تیزتر کرده؛ تا هنرش را با موفقیت/ محبویبت فراتر انجام دهد. لذا فرد عادی شانس کمتری برای شاعر عالی شدن دارد. البته اختلال ذهنی هم ضامن موفقیت نیست، می تواند مخل آن بوده به خودکشی یا جنون ختم شود.

نقد روانشناسانه شعر مانند مشاوره با شاعر است که از روی کلام او به کنه فکرش راهیابی می شود. حوزه های زیر روانشناسی بالینی، پژوهشی، کاربردی اند. چند نمونه کاربردی روانکاوی در ادبیات در زیر می آیند. فروید در هر 3حوزه نیم قرن فعال بود. یونگ1875-1961 ، 2 روانکاو آلمانی کارل آبراهام 1877-1925 و تئودور ریک 1888-1969، اتو رنک 1884-1939 روانکاو اطریشی تخصص روانشناسی را در تعبیر ادبیات به کار برده؛ با بصیرت نتایجی علمی گرفتند.

ماری بوناپارت 1882-1961 نوه نوه برادر ناپلئون و دوست لافورگ و فروید تفسیر زندگی و آثار ادگار آلن پو در ازدواج با دختر خاله 13ساله اش را نوشت. جونز بر هاملت و اودیپ، رنه لافورگ 1894-1962 روانکاو فرانسه بر بودلر تک نگاری روانکاوانه کردند. ویلهلم ینسن 1837-1911 داستانسرای المان کتاب گرادیوا را نوشت. فروید تفسیری بر لیر شاه نوشت. او در کتاب هذیان و رویا در گرادیوا خوابی در این داستان را تعبیر کرد.

متاسفانه زندگی خصوصی قدما نایاب است؛ تنها آثارشان می توانند با علوم انسانی و قیاس با هنرمندان مدرن بررسی شوند. آیا میل به شراب بخاطر اعتیاد و افسردگی حافظ بود؟ برای هر کدام از حال فرد، شخصیت، فکر می توان نمونه هایی در تاریخ هنر یافت. این اختلالات با ژن، محیط، هورمونهای مغزی فرد رابطه دارند. چند هنرمند با اختلال ذهنی در زیر می آیند.

خودکشی وان گوگ، همینگوی، سیلویا پلاث، ویرجینیا وولف؛ دائم الخمری تنسی ویلیامز، ترومن کاپوتی، اخلاق “فاسد" بودلر، ورلن، رمبو، ژید؛ ترس/ دلهره الن پو، گوگول؛ افسردگی فصلی/ دو قطبی امیلی دیکنسون، عقده قمار داستایوسکی، غلیان بیانی و کشته شدن در دوئل پوشکین، لرمانتوف؛ جنون/ غمحالی بایرون، تکفکری جویس مربوط به اختلالات روحی آنها بودند. بیماری، شاعر را حساس، بهانه گیر، بدبین، ایرادگیر به محیط کرده؛ در برخی شدیدتر بوده در برخی خفیفتر.
*
فکر 4 بخش دارد: صاحب، سرعت، ظاهر، محتوا. صاحب فکر راوی یا دیگری می تواند باشد. فکر غیرخودی در حافظه اطلاعات عمومی و خاطرات من- محور در حافظه اپیزودیک اند. در شعرهای حدیث نفس اپیزودهای زندگی و رویدادهای اجتماعی وارد شعر می شوند. در این مقاله بخاطر حضور ذهن مولف به آثار فروغ، نمونه ها از شعر اویند. می توان از سپهری، اخوان، نیما، شاملو هم نمونه آورد. در نمونه زیر صاحب فکر خود راوی با 2 نسل پیشین "مادر بزرگ و مادر" در شعر "آن روزها" می باشد:
با خش خش چادر مادر بزرگ آغاز می شد..
گرمای کرسی خواب آور بود
من تند و بی پروا
دور از نگاه مادرم خطهای باطل را
از مشق های کهنه خود پاک می کردم.

جریان فکر سنجش سرعت و تداوم تفکر است. اختلالات جریان فکر 10 نوع ند: 1- تفکر سریع و بیان هول هولکی. 2- کلام کلیشه ای مثل توطئه و مکاری انگلیسها. 3-تفکر جادویی برخی حالات هپروتی عرفان. 4-پرش افکار از این شاخه به آن شاخه پریدن. 5- تفکر بی ربط. 6-تفکر تعمیمی یا فلسفی. 7-کندی فکر، کش دادن بعد زمان در بیان. 8- تداعی صوتی یا شنیدن صدا. 9- واژه سازی کلمات از خود در آوردی. 10-حاشیه پردازی به جزییات پرداختن.

11- بلوکه یا وقفه فکر یا "سر زبانم است". 12- تفکر مماسی یا القایی در ربط صوری بین 2 جمله با لولای یک کلمه مشترک. 13-تکرار یا در جا زدن در دو باره گویی با کلمات دیگر. 14- تفکر نامعقول یا پارالوژیک یعنی منطق مغشوش در پیوند جملات صحیح دستوری عرضه می شود. اخبار مربوط به "اشیاء ناشناس در پرواز" مانند پشقاب پرنده. یا فکر قدیمی را با کلمات علمی مدرن بیان کردن.

سرعت در ضرب بیان است. در نوار، مصاحبه، دکلمه شاعران می توان سرعت را با تعداد هجا/ دقیقه اندازه گرفت. سرعت در ریتم، مکث، لکنت، تکرار تقطیع زمانی می شود. عارضه روحی افسردگی، اضطراب، استرس روی الگوریتم، ریتم، تم شعر اثر گذارند. ضربآهنگ شعر را می توان با حذف فعل، فاعل، قید سطر تند کرد. نمونه "جمعه" فروغ اسمها بدون فعل، فاعل، مفعول اند:
جمعه ساکت
جمعه متروک..
جمعه بی انتظار
جمعه تسلیم
خانه خالی
خانه دلگیر

اکنون ظاهر و محتوای فکر با نمونه هجایی از شعر نو بررسی می شوند. ظاهر بیان در واژه ها و دستور زبان است. در تقطیع هجایی و دستوری می توان آن را واشکافی کرد. معنی کنه بیان، منظور رابطه گیری، شاید لحن بیان هم باشد. زیرا لحن تابع عاطفه راوی است. نمونه: بفرما، بشین، بتمرگ. هر یک از ظاهر و معنی اختلال می تواند داشته باشد. اشنایدر1930 اختلال فکر را با 5 ویژگی زیر آورد:
1-خروج از خط. فکر اصلی به فکر فرعی می لغزد.
2-جانشینی. فکر فرعی جای فکر اصلی می نشیند.
3-ترکیب. اجزای ناهمگون فکر بهم بافته می شوند.
4-بی ربطی. ترکیب اجزای یک فکر مرکب نابسامان می شود.
5-حذف. بی دلیل کل یا بخشی از فکر کنار گذاشته می شود.

علت اختلال فکری روحی، اجتماعی، شخصیتی هم می تواند باشد. افسردگی در فرهنگ مرثیه، شهید، ناستولوژی/ گذشته گرایی مزید بر علت می تواند شود. یعنی عامل فرهنگ سوکواری در افسردگی روحی تداخل کند. فروغ با تبحر و تخیل عاطفه، حال افسرده و افسردگی غم انتزاعی/ حس ناپذیر را به اشگ دیدنی تبدیل کرد: غم درون دیده ام/ چگونه قطره قطره آب می شود. گذشته گرایی ایرانی و مرور ایام گذشته هم تم مکرر در شعر فروغ است: آن روزها رفتند/ .. هرکس ز تاریکی نمی ترسید.. اختلال فکری 5 گانه فوق را در شعر می توان نمونه آوری کرد:

1-خروج از خط. این عارضه متکلم را از فکر اصلی و کلی به جزیی و حاشیه منحرف می کند. در "تولدی دیگر" فروغ فلسفه وجود آگاه یا شهره گی را در تمثیل مانند تابلوهای نقاشی بر دیوار موزه ارایه داد. اوج آن نام آوری 3بعدی هنرمند در زندگی 2بعدی آیینه تاریخ است. بعد سوم شهره گی است. "آبستن" استعاره برای نامآوری پر رشد هنرمند است:
سفر حجمی در خط زمان
و به حجمی خط خشگ زمان را آّبستن کردن
حجمی از تصویری آگاه
که ز مهمانی یک آیینه بر می گردد.

در پایان این شعر، او از فکر اصلی وجود خود به فکر فرعی شاعران بیمایه خروج کرد. سطر بعد با روشنفکران بیمایه همدوره خود تسویه حساب کرده؛ پنبه آنها را زد: "هیچ صیادی در جوی حقیری که به گودالی می ریزد مرواریدی صید نخواهد کرد." مروارید استعاره برای آگاهی و محبوبیت است.

2-جانشینی. بلوکه فکر در شعر تناقض در کلام است. زیرا شعر تسلسل واژه ها با فرض روان بودن آنها ست. بلوکه سکوت است که در مصاحبه شاعر می توان پی گرفت. ولی کاربرد واژه های نامتعارف می تواند نوعی بلوکه بوده که واژه دیگری جای واژه دلخواه فکر در بیان می آید. نمونه "دیوارهای مرز" فروغ: "بگذار در پناه شب، از ماه بار بر دارم." در فکر فروغ آبستنی بلوکه شده؛ "بار بر دارم" جانشین شده.

"بار بر داشتن" در دهه 40 تهران بمعنی پیاده کردن لنگه گوجه فرنگی و انجیر بار الاغی دوره گرد بود. شاید "بار دار شدن" برای آبستنی مصطلح تر بود. فروغ حالت دو دلی در شعر را با این اصطلاع نامتعارف با خلاقیت بکار برد. چون لحن شعر تزلزل رابطه با معشوق را تا مرحله "رجوع" می برد که پس از قهر، نزدیکی و آشتی مطرح می شوند.

3-ترکیب. اجزای نامتعارف با گذار از یک مفصل شعر به بعدی اجباری ند. لکنت زبان با تکرار جمل هم می تواند باشد. غزلهای چندموضوعی حافظ را دکتر قنادان واشکافی کرد. رک به ایرانیان سال 1396. در "من از تو می مردم" فروغ موجز چراغ، کوچه، بچه، اقاقی، آیینه را در یک مفصل ردیف می کند. او در مفصل بعد جویده جویده "دست، چشم، مهربانی، گرسنه، زندگی، نور" را ردیف می کند:
تو با چراغهایت می آمدی به کوچهٔ ما.
تو با چراغهایت می آمدی.
وقتی که بچه ها می رفتند
و خوشه های اقاقیها می خوابیدند
و من در آیینه تنها می ماندم
تو با چراغهایت می آمدی

4-بیربطی. در یک شعر فکر پراکنده، سیاهنمایی، منفی گرایی می تواند با تخیل، خلاقیت، تبحر قوی بیان شود. فروغ در "دیوارهای مرز" اغتشاش، تیرگی، بدبینی فکری را در مفصل زیر آورد: همهمه های پلید شهر
چون گله مشوش ماهیها
از ظلمت کرانه من.

نامنطقی، نامربوطی پدیده ها در بیان تابع آشفتگی فکر ند. نمونه از همان شعر: "لحظه نماز کدامین لحظه ست./ اکنون ستارها همه با هم/ همخوابه می شوند." نماز فردی عشاء/ پسین رابطه با زوج همخوابه ندارد. لحظه نماز یا رکوع در جمع شدن نور در ستاره استعاره شده- که خلاقیت فروغ را می رساند.

5-حذف. ممیزی فرهنگی، اجتماعی، سیاسی دلیل حذف کلمه یا جمله می تواند باشد. ولی در این جا منظور از حذف تبلور اختلال فکری است. نمونه "تولدی دیگر" فروغ: زندگی شاید افروختن سیگاری باشد، در فاصله رخوتناک دو همآغوشی." در مصاحبه ای فروغ گفت منظورش از "دو همآغوشی" تولد و مرگ بود. البته "رخوتناک" را مسکوت گذاشت. در شعر واژه "همآغوشی" همخوابگی را تداعی کرده که در شعر حذف شد.

در فیلمهای هالیوود دهه 1960 رسم بود پس از همبستری مرد سیگاری روشن کرده؛ بعدها هر دو سیگار کشیدند؛ اکنون هیچکدام سیگار نمی کشند. دهه 1950 زوج ایستاده باید بوس کرده؛ اگر وارد اتاق خواب می شدند؛ فیلم کات/ قطع می شد.
*
در آمریکا اختلال ذهنی تا 10% و بیشتر در زنان است. در کلیپ بی بی سی 10 اکتبر 2018 اختلالات روانی در ایران گزارش شد. مانند همه بیماریها، نتیجه اختلال در ژنتیک و محیط زندگی فرد است. تغییر مسائل ژنتیکی ممکن نیست؛ ولی می شود در محیط تغییراتی پدید آورد. این تغییر مسائل اقتصادی و اجتماعی است. http://www.bbc.com/persian/iran-45803679

یک تحقیق نشان داد ۴۵ درصد کسانی که قرض دارند در معرض اختلالات روانی اند. این رقم برای بقیه تنها ۱۴ درصد است. انجمن مددکاری اجتماعی ایران گفت: نزدیک به یک چهارم مردم ایران، نشانه‌هایی از 'اختلالات روانی' دارند. این آمار بنا به منابع جهانی است. رییس این انجمن گفت: این رقم در میان دانشجویان بیشتر و حدود ۲۷ درصد است.
منابع. ‏2018‏/10‏/10
http://www.matneno.com/?p=2760 تبلور اختلالات روحی در شعر نو فارسی/ دکتر بیژن باران
http://members.efn.org/~ronunger/stuff/schizotypy%20artists%20and%20mathematicians.pdf
https://www.hidoctor.ir/ https://www.facebook.com/146355<7a>