logo





هما ناطق : تاریخ پژوهی ، با وجدان بیدار ِروشنفکری(۱)

دوشنبه ۱۴ دی ۱۳۹۴ - ۰۴ ژانويه ۲۰۱۶

احمد افرادی

ahmad-afradi.jpg
از جمله ویژگی‌های پژوهشی خانم هما ناطق ، « خلاف ْ آمد ِ عادت ْ» نویسی ، در نقد و بررسی های تاریخی است . به عبارت دیگر، بنیاد برخی از مهمترین رساله های ایشان ، بر « عادت زُدایی تاریخی » است.

---------------------------------------------------------

یکی از پیامدهای سیاستزدگی در امر تاریخ پژوهی ، از آن سوی بام افتادن و نادیده گرفتن تام و تمام ِ ملاحظات سیاسی در نقد و بررسی های تاریخی است : ( شیوه ای که در این سال ها، معمول ِ برخی پژوهشگران تاریخ معاصر ایران شده است. )
به عنوان نمونه ، گاه ، « کند وکاو در ریشه های فکری ِ» تاریخ مشروطه ایران ، سبب می شود که نقش سیاست های استعماری روس و انگلیس، در تحلیل و تعلیل رویدادهای تاریخی، یکسره مغفول بماند . در حالی که ، از هر منظری به تاریخ معاصر ایران نگاه کنیم، جای پای ِ سیاست های روسیه ی تزاری و ( به ویژه ) بریتانیای سابقاَ کبیر را در آن ، آشکارا می بینیم :
از نقش تحریک آمیز انگلیس ، در برانگیختن شعله های جنگ دوم ایران با روسیه بگیریم ، تا بند و بست در تحمیل قرارداد ترکمنچای ، تا « کودتا » ی سِر جان کمپبل ( وزیر مختار وقت ِ انگلیس در ایران ) علیه قائم مقام فراهانی [ زمینه سازی برای خلع و قتل قائم مقام ] تا جدا سازی هرات از ایران ، تا قرار داد 1907 ، تا کودتای 28 مرداد 32 و قس علی هذا.
خانم هما ناطق، از جمله تاریخ پژوهانی است که ( در عین مرعی داشتن ملاحظات و ضابطه های پژوهشی ْ) وجدان روشنفکری را، در نقد و بازخوانی تاریخ معاصر ایران لحظه ای وانمی نهد. این احساس مسئولیت و نگاه دردمند را ، در جای ـ جای نوشته های ایشان ، آشکارا می توان دید.با این همه ، خانم ناطق از این واقعیت هم غافل نیست که ، « ... واماندگی ما از پیشرفت ، تنها گناه استعمار و استثمار نبود. خود ما هم کم دشمنی با خود نکرده ایم.»
ویژگی دیگر پژوهش های خانم ناطق، « خلاف ْ آمد ِ عادت ْ » نویسی ، در نقد و بررسی های تاریخی است . به عبارت دیگر، بنیاد برخی از مهمترین رساله های ایشان ، بر « عادت زدایی تاریخی » است. نمونه بدهم :
ایرانیان ( و حتی برخی تحلیلگران ِ معتبر تاریخ معاصر ایران) بر این باور اند که جنگ دوم ایران و روس، به تحریک روحانیت آن زمان آغاز شد . خانم ناطق ( با تکیه بر اسناد تاریخی) نشان می دهد که آغازگر جنگ ، عباس میرزا نایب السلطنه بود .( به تحریک جان مکدونالد، سفیر جدید کمپانی هند شرقی در ایران )
برخی از مورخین بر این نظر اند که « توطئه ی قتل گریبایدوف ( شاعر دکابریست روس و نخستین وزیر مختار روسیه در ایران ) به سرکردگی میرزا مسیح مجتهد ... در اعتراض به [ قرارداد ] ترکمنچای بود» . حامد الگار، از این هم فراتر می رود و « هجوم میرزا مسیح و چماقداران بازار به سرای گریبایدوف» و « تکه پاره کردن وزیر مختار و سی هفت تن اعضای سفارت » را، « نخستین جنبش مذهبی » در ایران ارزیابی می کند. به باور خانم ناطق ، « گریبایدوف را کشتند» ، تا با به راه انداختن جنگ سوم ایران و روس ، « عباس میرزا را از ولیعهدی بیندازند و حسنعلی میرزا شجاع السلطنه را برجای او نشانند».
حاج میرزا آقاسی ( صدراعظم محمد شاه) در میان عامه ی ایرانیان ، شهره به بیخردی و خَبط دِماغ است. خانم هما ناطق ، در کتاب گرانسنگ ِ « ایران در راهیابی فرهنگی » ، با تکیه بر اسناد معتبر تاریخی، چهره ی دیگری از او ترسیم می کند.چهر ای یکسر متفاوت و در تخالف با آن چه که در حافظه ی تاریخی ما ( اعم از عارف و عامی ) ثبت شده و جا افتاده است .کتاب مذکور، گرچه در ربط با چهارده سال سلطنت محمد شاه و تحولات فرهنگی و سیاسی و اجتماعی این دوره است ؛ اما، دغدغه خانم ناطق در این کتاب، بیشتر اعاده ی حیثیت از حاج میرزا آقاسی است .
در این جا ، از این فرصت بهره برم و بگویم که کتاب مذکور ( افزون بر تصحیح بسیاری از خطا ها و سهل انگاری های تاریخی) فضای تساهل و تسامح در دولت حاج میرزا آقاسی را، به روشنی تصویر می کند :
زمانه ای که ، « عصر ِ شکیبایی و برخورد اندیشه هاست، همراه با لغو اعدام و شکنجه و به ویژه آزادی و برابری ادیان و فرمان " آزادی اعتقاد " و ... همزمان با گشایش نهادهای بیشمار فرهنگی است. »
و باز ، در همین معنی می خوانیم : « در طی این دوره ، هرگز دیده نشد که ملت ایران ــ که قانون اساسی و مشروطه ندیده بود ــ با برپایی مدارس فرنگی و با همنشینی ِ مسیحی و مسلمان روی یک نیمکت ، به مخالفت برآید ».
می دانیم که، خانم هما ناطق ( در زمینه ی پژوهش های تاریخی) همکاری نزدیکی با زنده یاد فریدون آدمیت داشته است . در اینجا و در این معنی ، می توان از کتاب « افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده ی دوران قاجار» نام بُرد ، که کاری مشترک در « مشروطه پژوهی » است. با این همه، اختلاف نظر بین این دو ، در تحلیل و تعلیل رویدادهای تاریخی ،کم نیست.
فریدون آدمیت در پیشگفتار کتاب « کارنامه ی فرهنگی فرنگی در ایران » ( پژوهش خانم ناطق) می نویسد :
« ... حاجی [ میرزا آقاسی ] فقط به فکر استخدام چند معدنچی و استاد چاه کن و ساعت ساز افتاد. چاه و قنات کندن مایه ی سرگرمی آن وزیر عرفان منش بود و البته بسیار فایده مند بود؛ اما استخراج معدن ،تداعی داشت با افسانه ی کشف طلا و نقره ، نه تأسیسات جدید. اما استاد ساعت ساز چه صیغه ای بود و چه دردی را دوا بود»
خانم ناطق هم، در تخالف با این نظر ( و گویی در پاسخ به آدمیت) می نویسد:
« حق را باید گفت ...برخی رجال سرشناس دوران ناصری برکشیده ی همین دوران [ صدارت حاج میرزا آقاسی ] بودند؛ از میرزا حسین سپهسالار گرفته تا مَلْکَم خان و حتی میرزا تقی خان امیر کبیر.
انصاف باید داد . میرزا آقاسی بود که [در سال ] 1843 میرزا تقی خان [ امیر کبیر بعدی ] را برگزید و به سفارت ارز روم فرستاد ... در غیابش هم حرمتش را پاس می داشت ... یا هنگامی که عثمانیان در 1846 بر سر میرزا تقی خان و سفارت ایران ریختند ، دستور داد، عارف پاشا از " عالیجاه میرزا تقی خان عذرخواهی کند " » .
و باز، در همین معنی : « امروز می دانیم که نخستین روزنامه ی فارسی نه به عصر امیرکبیر ، بلکه به زمان میرزآقاسی و در سال 1836 بنا نهاده شد... مهمتر از همه اینکه ، وقتی محمد علی خان، به سفارت پاریس می رفت ، حاجی میرزا آقاسی فهرستی از کتب علمی و فنی فرنگی را سفارش داد که سفیر در بازگشت به ایران با خود آورْد.»
در واقع ، به رغم اختلاف نظر این دو( در تبیین و توضیح و تعلیل برخی رویدادهای تاریخ ایران) خانم ناطق ( به مناسبت ْ) همواره با احترام از آدمیت یاد می کند. به عنوان نمونه ، دریکی از ارجاعات کتاب ِ « از ماست که بر ماست » ، می نویسد :
«با همه ی احترامی که به نوشته های دکتر آدمیت داریم ،در این مورد حسن نظر ایشان را بیش از اندازه یافتیم».
زنده یادآدمیت هم ، همین تلقی را نسبت به خانم ناطق دارد. به عنوان نمونه ، در پیشگفتاری بر کتاب دیگر خانم هما ناطق ( « کارنامه ی فرهنگی فرنگی در ایران » ) ، می نویسد :
« کارنامه ی مدارس فرانسوی در ایران، یک تحقیق علمی انتقادی در مبحثی بکر و ناشناخته است...این اثر گرانمایه برپایه ی مدارک و منابع اصلی درجه ی اول بنا گردیده ــ منابعی که پیش از این از وجود بخشی از آنها هیچ خبر نداشتیم ، و از آن ها هم که آگاهی داشتیم مورد تتبع علمی قرارنگرفته بودند...»

ادامه دارد

نظر شما؟

نام:

پست الکترونیک(اختياری):

عنوان:

نظر:
codeimgکد روی تصویررا اينجا وارد کنيد:

نظر شما پس از بازبینی توسط مدير سايت منتشر خواهد شد