«درهوای آفتاب» به قلم برزو نابت در همین روزها در پاریس نشر یافته است. این کتاب داستان خانواده ای را باز می گوید که از شهرستان به تهران آمده است و قرار است در طوفان پنجاه و هفت از جا کنده شود. «در هوای آفتاب» از نسلی می گوید که با آرزوهای بزرگ پا به انقلاب گذاشت و در شب بلند دیو فرود آمد.
چند صفحه نخست «در هوای آفتاب» را در این جا می خوانید.
اول ها فکر می کردیم زندان از این بدتر نمی شود. بروی توی جایی و هیچ گونه دخالتی در هیچ انتخابی نداشته باشی. نه تو خوابیدن، نه بیدارشدن، نه این که چطور باید بنشینی، کی بلند شوی، کی توالت بروی، کی آب بخوری. همه چیزت را آن ها تعیین می کنند. هیچ روزت با روز دیگر فرق ندارد. رفته رفته مجبور می شوی که بپذیری این زندگی، ابدی است؛ همین است که هست؛ این آخر راه است. باید مصاحبۀ زندانیان دیگر را بشنوی - با صدای بلند از بلندگویی در راهرو پخش می شود: آدمهایی که فریاد می زنند و کمک می خواهند؛ می گویند، «به آخر خط رسیده ایم. اگر می توانید کمکمان کنید. ما نمیخواهیم خیانت کنیم.» یا آدم هایی که مجبور می شدند - حاجی محبورشان می کرد - قبول کنند که به خاطر میل به رابطۀ جنسی با دخترها وارد کار سیاسی شده اند. باید اینها را می شنیدی. صبح ها هم از همان بلندگو صدای آخوندها پخش می شد، صدای آملی، منتظری، موسوی. حرف می زدند و می گفتند و می گفتند و تو باید گوش می دادی. زمان می گذشت و بعد می دیدی که فکرِ توی کله ات مال خودت نیست. دیگر نمی دانستی کدام فکر مال خودت است و کدام فکر از توی بلند گو دارد پخش می شود. تمام حواست را باید جمع می کردی که دیگر صدای بلندگو را نشنوی و به آن فکر نکنی. شیرین سعی می کرد به رمان هایی که خوانده بود فکر کند، به شعرهایی که خوانده بود و به مادرمان. شیرین حتی برای خودش برنامه گذاشته بود: از ساعت فلان به مادر فکر کند و مثلا یک ساعت بعدش به ترانه های قدیمی فکر کند، و بعد - سرساعت - سال های مدرسه اش را، به ترتیب، به یاد بیاورد.
ماه رمضان پیش از افطار قرآن پخش می شد. یک قاری مصری با یک ریتم یک نواخت تمام قرآن را خوانده بود. هر روز، ماه رمضان قرآن خوانده می شد و خوانده می شد تا در طول آن ماه یک بار تمامش خوانده شود، و باز خوانده شود. شب های جمعه، پیش از انداختن موکتها برای خواندن دعای کمیل، و هم چنین قبل از مصاحبه با زندانی ها هم قرآن پخش می کردند.
«قیامت» از این هم بدتر بود. سالن بزرگی را در نظر بگیر که آن را با تخته های نوپان قسمت قسمت کردهاند. تخته هایی را که معمولا روی تختخواب می گذارند، با لولا و پیچ بههم گیر داده بودند و این طوری یک مشت اتاقک، یا گور یا اصطبل درست کرده بودند. جایت در این گورها آنقدر تنگ بود که باید پایت را بغل میکردی و می نشستی و تازه زانویت به دیوارۀ جلویی ات می سابید. زیر چشم بندت فقط می توانستی سایۀ پهلودستی ات را در خیال بیاوری که او هم مثل تو زانویش را در بغل گرفته، بی حرکت نشسته و شاید دارد به سایۀ تو فکر می کند. گاهی، وقتی که آدم سایۀ تواب ها را بالای سرش نمی دید، دستش را از زیر تخته ها به قبر یا چاردیواری پهلویی می برد به این امید که اگر او آشنای توست ترا بتواند از دستت بشناسد. هر صدایی جرم داشت. آنجا مثل قبر ساکت بود. حتی تواب ها که مراقب ما بودند دمپایی نرم لاستیکی به پا داشتند تا صدای راه رفتنشان سکوت را به هم نزند. باید همیشه نفس سنگین آن ها را روی گردنت حس می کردی. حاجی خودش دخترهایی را که صدایی ازشان در آمده بود به اتاق می برد و می زد. دو جور شلاق داشت و با آن ها بچه ها را می زد. برای هر صدایی کتک میخوردی: عطسه، سرفه، برخورد قاشق با ظرف غذا. یکبار یکی از پسرها را حاجی با کابل زد چون که تواب ها گزارش داده بودند که وقت غذا خوری صدای قرچ قرچِ ته دیگ خوردنش را شنیده اند.
اول ها حمام نداشتیم. بعدا، بعد از یک ماه و نیم، اجازه دادند به حمام برویم. در حمام شورت های خودمان را می شستیم اما حق نداشتیم از زیر دوش بیرون بیاییم و شورت ها را پهن کنیم تا خشک شوند. نمی خواستند زندانیها با زندانی ها تماس بگیرند. شورت ها را باید به تواب ها می دادیم و تواب ها اسممان را روی آنها می نوشتند و شورت ها را روی طناب اتاقکِ کنارِ دوش آویزان می کردند. من وقتی می خواستم لباسم را از روی بند ور دارم اسم بقیه را هم می خواندم و می فهمیدم کی ها توی قیامت اند و کی ها شاید با من آشنا هستند.
از قضا من یک نوک مداد پیدا کرده بودم و آن را توی چادرم پنهان کرده بودم. گاهی که برای شستن لباس هایمان پودر رختشویی بِهِمان می دادند، از پاکت آن استفاده می کردم. یک بار کسی که در قبر یا تابوت کناریِ من نشسته بود دستش را از زیر تخته توی جعبۀ من آورد و به من نشان داد. روی کف دستش نوشته بود، «خیلی دلم گرفته». من هم دلم گرفت. خیلی میل داشتم به او دلداری بدهم. یاد داستان پرومته افتادم. پرومته از خدایان افسانه‌ای بود و به عقوبت اینکه با انسان همنشین شده است محکوم شد که بر تخته سنگی بسته شود و تا دنیا دنیاست کلاغ ها جگر او را از سینه در بیاورند و بدرند و آن جگر از نو بروید. یکی دو سطر از شعر احمد شاملو به خاطرم مانده بود. بر همان پاکت پودر نوشتم و شب توانستم به تابوت پهلویی رد کنم: «من پرومتۀ نامُرادم که کلاغان بی سرنوشت را، از جگر خسته، سفره ای جاودان گسترده ام.» اما همین «پرومتۀ نامراد» هنوز سربلند بود و، با همۀ زجری که می کشید، بهشتی را که خدای این آدم های ستمکار وعده اش را می داد، نمی پذیرفت. پرومته - در شعر شاملو - داد می کشید که: «من از خداوندی که درهای بهشتش را بر شما خواهد گشود به لعنتی ابدی دلخوش ترم.» این ها را که نوشتم، دلم خوش شد که شاید به رفیقِ تابوت پهلودستی ام قوت قلبی داده ام - رفیقی که صورتش را هم ندیده بودم.
بچه های دیگر هم از پاکت پودر رختشویی استفاده می کردند. یکی از بچه ها چند دانه لپه را از غذای خودش کنار گذاشته بود و آنها را خشک کرده بود. روز دوازده آبان، مثل هر روز دیگر - مثل همۀ آن روزها - زانویم را بغل گرفته بودم و توی قبر نشسته بودم که صدای خش خش کاغذ را شنیدم. بغل دستی ام یک کاغذ را از درز زیر دیوار تخته ای به این طرف سراند. از پاکتِ پودر بود. چند دانه لپه را با چند دانه برنجِ پخته به پاکت چسبانده بودند و تصویر یک گل را در آورده بودند. یک گل زرد رنگ، یا قهوه ای تند. کاغذ را، با نقاشی رویش، توی چادرم قایم کردم. دوازده آبان روز تولد من بود.
مدتی جعبه ام، منظورم همان گور یا اصطبل است، نزدیک اتاقی بود که حاجی دخترها را به آنجا می کشاند. آنهایی که خلافی کرده بودند حاجی در آنجا می زدشان. دست حاجی خیلی سنگین بود. شکمش گنده بود. دستش را شل می کرد، به نظرم شکمش را هم تکان مختصری می داد و با کشیده می خواباند تو گوش آدم. از چشم آدم برق می پرید. انگار حاجی وزن شکمش را هم می توانست توی دستهایش بیاورد. من آن نزدیک بودم و صدای فریاد دخترها را می شنیدم. نمی دانم چرا عادتم شده بود که ضربه های شلاق، یا صدای کشیده ها را می شمردم. حتی فکر می کردم می توانم از روی صدای سوتی که شلاق می کشید بفهمم که حاجی دارد از کدام کابلش استفاده می کند. حاجی دخترهایی را هم که دیگر به تنگ آمده بودند، کسانی را که دیگر تحمل نداشتند، به آن اتاق می برد. باهاشان صحبت می کرد تا مطمئن شود که دیگر بریده اند. می خواست خودش صدای عجز و لابه یا ابراز پشیمانی آنها را بشنود. آنوقت آن دخترها خودشان می بایستی تواب می شدند. می بایستی دمپایی لاستیکی نرم می پوشیدند، بالا سر زندانی ها، دوستان سابق خودشان، قدم می زدند، نظارت می کردند و خبر چینی می کردند. و تو باید توی آن محفظه، توی آن گور، بیحرکت می نشستی، زانوهایت را بغل می گرفتی و فکر می کردی و فکر می کردی.
آدم آنجا، با همه چیز خودش، با همۀ جزئیات خودش کار داشت. همۀ رفتارهای ناچیز آدم، همۀ گذشتۀ آدم، بزرگ می شد، باد می کرد و مثل پتک توی سرش می خورد. من یادم افتاده بود که به جای کمک به مادر مریضم از خانه بیرون زده بودم تا روی دیوارها شعار بنویسم. به خودم می گفتم، «تو آدم بی کارهای بوده ای. به فکر مادرت نبودی. تو از خودگذشته نبودی. عزیزترین کَس ات به تو نیار داشت و تو کاری برایش نکردی.» این فکرها توی سر آدم می نشست و آدم را اذیت می کرد. آدم رفته رفته با تمام سلول های بدن خودش کار داشت. آدم آنجا، توی آن آخور، در سکوت می نشست و منتظر هرصدایی بود. وقتی چشمت بسته است تنها با گوش هایت ارتباط برقرار می کنی. آدم مدام گوش به زنگ بود. با تمام حواسش به سکوت گوش می داد. این صدای پایی که می آید آیا خشن است یا آرام؟ آیا برای کتک زدنت می آید یا دارد رد می شود؟ آمدن حاجی همیشه مشخص بود. یا صدایش می آمد که می گفت یا الله، و یا صدای پایش می آمد. گاهی راحتی می پوشید. پایش را قدری زمین می کشید. اگر پوتین پوشیده بود معلوم بود برای کتک زدن آمده است. آنوقت حتما چند تا از دخترها را می برد و می زدشان.
حاجی گفته بود دخترها نباید خلاف کنند، و معنیاش این بود که نباید صدای نفس یا صدای خُرخُرمان را کسی می شنید. بعضی از دخترها توی آن گورها خوابشان می برد و صدای خرخرشان در میآمد. آنوقت تواب ها، که بالای سر ما بیصدا در حرکت بودند به پاسدارها یا به حاجی گزارش می دادند و آن آدم خوابیده را با لگد بیدار می کردند. قاشق نباید به بشقاب می خورد، صدای قلپ قلپ خوردن آب نباید به گوش دیگری می رسید، نباید می گفتی که می خواهم به دستشویی بروم. همۀ اینها خلاف بود و حاجی برای هر خلافی آدم را می زد. برای خلافهای کوچکتر، آدم را با کابلی سیمی می زد که نازکتر بود. این کابل پوست را پاره می کرد و خون می انداخت. برای خلاف های بزرگ تر، مثلا اینکه سعی کرده باشی از گور کنار دستیات اسمش را بپرسی، با کابل کلفت ترش می زد. این کابل به بدن که می خورد سیاه می کرد. گاهی هم حاجی آرام می آمد و یک هو لگد می زد. بعضی از دخترها، اگر شالی داشتند، زیر چادر به خودشان می پیچیدند تا اگر ناغافل لگد خوردند تنشان سیاه نشود. آدم اگر ناغافل لگد می خورد خیلی احتمال داشت که صدایش در بیاید و بگوید، «آه». آنوقت برای همین «آه» هم باید کتک می خورد. گفتن آه خلاف بود.
حاجی لگدش مثل آدمهای دیگر نبود. حاجی در زندگی گذشته اش آهنگر بود و حالا شده بود رئیس زندان قزلحصار. پایش را می چرخاند تو هوا و می زد به آدم، و آدم پرت می شد. یکبار دستم را از زیر درز دیوار تخته ای رد کرده بودم و به گور پهلودستی ام رسانده بودم. می خواستم ببینم آیا مرا می شناسد یا نه. تواب ها دیدند و به حاجی گزارش دادند. حاجی بالا سرم آمد و مرا به اتاق پهلویی برد. معلوم است که با چشمبند، و زیر آن چادر سیاه، داشتم می لرزیدم. حاجی با شلاق به سرم و به پشتم می زد. وقتی شلاق به سرم می خورد، نُک شلاق روی پیشانی ام برمی گشت. فکر می کردم چشم و ابرویم دارد یکی می شود و پیشانی ام دارد باد می کند. چشمهایم را محکم بسته بودم تا مبادا کور شوم. وقتی بَرَم گرداندند به آن آخور، پیشانی ام چنان بزرگ شده بود که فکر کردم شبیه آدمهای نئاندرتال شدهام. توی سرم هم زخم بود. چند ساعت بعد یکی از تواب ها بالای سرم آمد. یادم نیست چه می خواست. شاید مثلا غذایمان را می دادند. انگشتش را به شانه ام زد و من وقتی رویم را برگرداندم که نگاهش کنم، او وحشت کرد و بی اختیار جیغ کشید. تا چند روز فکر می کردم که توی موهای سرم پر از شن است، ریز و سیاه. اما بعد متوجه شدم که خون است، خونِ خشک.
توی انفرادی، توی زندان، توی آن گورها، می بایستی می نشستی و فکر می کردی. بهرحال آدم با دانسته های خودش وارد زندان می شود. این دانسته ها معمولا کم اند - یا در مورد من کم بودند و حتم دارم که در مورد خیلی های دیگر هم کم بودند. و بعد با همان دانسته های اندک در مقابل سئوال هایی قرار می گیری که مثل پتک توی سرت فرود می آیند. دنبال پاسخ می گردی و پاسخ را پیدا نمی کنی. اندوخته هایی که با آنها پا به زندان گذاشته ای آنقدر قد نمی دهند که سئوال هایت را جواب بدهند. آنجاست که سئوال ها یقۀ آدم را می گیرد و آدم می تواند بشکند یا سرگردان شود: آیا راه ما درست بوده است؟ آیا کشورهایی که با مارکسیسم لنینیسم انقلاب کرده اند به جایی رسیده اند؟ آیا شوروی یا چین به سوی خوشبختی مردمانشان قدم برداشته اند؟ ما با این همه گروه های چپ، با گروه هایی که بین خودشان این همه اختلاف دارند چه کار می توانستیم بکنیم؟ یکی از بچه ها - سکینۀ پناهی - به این نتیجه رسیده بود که اشتباه کرده است. به حاجی گفت که می خواهد در حضور جمع صحبت کند. حاجی هم میکروفن را در اختیار او گذاشت. سکینه نمی گفت پشیمان است. بلکه از آن میکروفن استفاده کرده بود که کمک بخواهد. می گفت شماها که قویترید، شماها که هنوز روی حرفتان ایستاده اید، به من کمک کنید تا پاسخ سئوال های خودم را پیدا کنم.
توی زندان، موقعی که هنوز به «قیامت» نیافتاده بودیم، از بلندگو صدای آخوندها مدام پخش می شد. آملی از جهنم حرف می زد. از قیرجوشان و مارهایی که هریک به اندازۀ یک اژدها بودند، و از انواع گناه و اینکه همۀ گناهها بهطور مدام در حساب هر آدمیزادی نوشته می شود و در آن دنیا او با آتش و سیخ و زهر و نیش جزای هر کوچک ترین خلاف خود را خواهد گرفت. آخوندها با اطمینان می گفتند که اسلام برای هر سئوالی پاسخی دارد. می گفتند که برای کوچک ترین امور زندگی هم اسلام از قبل فکرش را کرده است و راه درست را روشن کرده است.
توی جعبه، گاهی به فکر مادرم می افتادم. خصوصا به فکر آن شبی که آنفولوآنزا گرفته بود و زیر کرسی خوابیده بود. مادرم معمولا مریض نمی شد. ما بچه ها بین خودمان شوخی می کردیم که مادر فرصت مریض شدن ندارد. بس که او همیشه در کار روفت و روب منزل و آشپزی و شستن و پهن کردن لباس ها بود. اما آن شب مادر مریض شد ...................
