وزن هجایی و لحن

خلاصه. در ادبیات فارسی معمولا شعر به یک قطعه نوشتاری ارجاع می شود. در عصر مدرن شعر می تواند یک قطعه گفتاری، دکلمه، کلیپ سمعی- بصری، ترانه فیلم باشد. در تلفظ شعر همراه با موسیقی مقوله لحن یا مجموعه تکیه، مکث، وزن مطرح می شوند. در این جستار لحن شعر گفتاری و شیوه طهماسبی برای ضبط وزن در شعر واشکافی می شوند. در ادامه این جستار می توان به علامات وزن با ثنویت هجای دراز – و کوتاه ل افزوده؛ تا بتوان لحن دکلمه، مثلا گفتار شاملو و فروغ، را با این علامات نوشتاری کرد.

شعر عروضی با موسیقی سنتی ایرانی عجین است. ولی برای شعرنو هجایی رابطه آن با موسیقی مدرن غربی هنوز تدوین نشده؛ آهنگساز و شاعر با بصیرت تجربی، تخصصی، غریزی در یک قطعه شعر موسیقیدار از نوع ترانه، تصنیف، سرود وزن را بسته بندی می کنند. سپس اجازه نشر در جامعه را از بخشی از دولت احراز می کنند. شعر هجایی دربرگیرنده معانی مربوط به محتوای پیام کلی و جزئی کلمات و عواطف مربوط به اصوات و لحن بیان می باشد. هر 2 هم معانی هم عواطف ترانه بر شنونده اثر می گذارند.

شعرخوانی. زبان برای ترابری مفهوم و احساس است. مفهوم با کلمات و نحو دستوری، احساس با نحوه و لحن تلفظ کلمات- یعنی زیر/ بم، تکیه، مکث- ترابری می شوند. مرکز زبانی در مغز چپ مختص انسان است در حالیکه عواطف در بخش لیمبیک مغزمیانی مشترک در پستانداران اند. تاکید قوت/ ضعف تلفظی هجا را کنترل می کند؛ لذا بر وزن شعر تاثیرگذار است. وزن شعر بر شنونده تاثیر روحی می گذارد.

تارهای صوتی گلو مانند سیم های زهی گیتار با ارتعاش خود، موسیقی و آهنگی در ذهن شنونده ایجاد می کنند. این ورودی صوتی روی مغز اثرگذار است؛ حال درونی را تغییر می دهد. این اثر در روایت امیر لشگری با ترانه رودکی با مطلع بوی جوی مولیان آید همی، در تاریخ ادبیات ضبط شده. در این روایت ترکیب شعر و موسیقی به تغییر رفتار امیر ارتشی در مارش برگرد به موطن دیده می شود. ترانه رودکی امیر را نستالوژیک برای وطنش کرد. بیت حافظ کی شعرتر انگیزد خاطر که حزین باشد؟ حاوی "شعرتر" در باره استحاله فرد از دلتنگی به شادی، رخوت به تحرک، تنبلی به بی تابی می باشد؛ خاطر حزین را منقلب می کند.

در موسیقی مدرن فارسی اغلب، نتها نخست نوشته شده؛ یا ملودی اصلی روی سازی مانند پیانو یا ویولن نواخته می شود. سپس شعری روی ملودی نوشته شده؛ واژه ها بر نتها سوار می شوند. پس کشش هجاهای شعر عموما بوسیله کشش نتها تعیین می شود. شاعر نمی تواند افاعیل عروضی با ارکان ثابت برای جمله های موسیقی مدرن بکار برد. در موسیقی مدرن ترانه و سرود، شعر هجایی بدون توالی رکن ثابت مکرر در سطرها مناسبترند. ولی قافیه برای تحکیم صوتی و یادسپری شعر در حافظه خواننده و شنونده نقشی عمده ایفا می کند.

الفبا برای تلفظ کلمات است. با الفباست که فکر نویسنده در خواننده های گوناگون تکرار و خوانده می شود. در تلفظ الفبا فرکانس تارهای صوتی حروف را صوتی می کنند. ولی سرعت و لحن بیان در الفبا نشانه هایی ندارند. در غرب از 500 سال پیش موسیقی از شعر تفکیک شده؛ علائم اجرایی یک قطعه موسیقی جدا از الفبای خواندن شعر پیدا شدند. نتها نماد فرکانس/ بسآمد/ نوسان و کشش زمانی آن بوده؛ لذا علائم موسیقی برای تکرار اصوات مورد نظر آهنگساز برای نوازندگان نسلهای بعدی می باشند.

اصوات، وزن، ضرب، سکوت، تکیه از ضروریات موسیقی بوده که در خواندن شعر هم نهفته اند. بهنگام آوازخوانی یعنی تقاطع شعر و موسیقی اشتراک و افتراق عود می کنند. ضربآهنگ مندرج در وزن سیالیت صوت را کنترل می کند که هم در شعر هم در موسیقی وجود دارد. در موسیقی علائمی برای ضبط ضربآهنگ ابداع شده که می توان در شعر هم بکار برد. در دکلمه شعر مجموعه اصوات، سکوت، وزن، ضرب، آهنگ برای شنونده ابعاد معنایی و عاطفی شعر را گسترده می کند. این مجموعه، مستقل از معنی در مغز چپ، بر مراکز عاطفی مغز میانی شنونده اثرگذار است. در شعر کلاسیک هم وزن حماسی از وزن تغزلی و مرثیه ای متفاوت است. 

وزن جنبه عاطفی سوار بر آهنگ کلمات یعنی ارتعاش تارهای صوتی می باشد. وزن در شعر خوانی و سولفژ موسیقی مشترک است. خواندن کلمات اثر هم معنایی هم عاطفی روی شنونده دارد. در آواز تارهای صوتی گلو مانند سیمهای زهی با ارتعاش هوای در تردد با ریه ها را به گوش شنونده بوسیله میانجی هوا می رساند. این ورودی صوتی شبکه های عصب صوتی، عاطفی، احساسی در مغز را فعال می کند. پس موسیقی درونی شعر ناشی از تلفظ واژه ها حال روحی شنونده را تغییر می دهد؛ او را غمین/ شادان، آرام/ شیدا، در مراقبه/ سرمست می کند.

تکیه عنصریست برای تنظیم معنا در توالی واژگان. چنانچه گفته شد علاماتی سوای دراز- کوتاهی برای نوشتن وزن مورد نیاز اند. باید سکوت، مکث، لحن، زیر/ بم، کشش نسبی هر هجا بهنگام تلفظ را هم نشان داد. علامات موسیقی طول زمانی سکوت و مکث را مساوی هجاهای کلمه قرار می دهد.

پرسش. دکلمه شعرخوانی شاملو را چگونه می توان کتابت کرد تا فردی دیگر بتواند مانند شاملو آنرا بخواند؟ کتابت دکلمه یعنی نوشتاری گفتار یک فرد با کاربرد الفبا و علامات انجام می شود. در پاسخ باید شاکله های کلی تلفظ کلمات فارسی و فردی دکلمه شاملو را در مورد کشش زمانی هجاها، مکثها، توقفها، لحن، زیر/ بمی، تاکید، وزن را بیرون کشید. با ایجاد علائم وزنی می توان دکلمه شاملو را نوشتاری کرد؛ تا دکلماتورهای جوان از روی نوشتار وزن مانند نتهای موسیقی دکلمه شاملو را بازتولید کنند.

تقطیع. در تقطیع شعر هجایی، نخست سطرها به هجاها تجزیه می شوند. سپس هجاها به دراز – و کوتاه ل تقسیم می شوند. از نظر زمان تلفظی، یک هجای دراز 2 برابر هجای کوتاه است. در تلفظ کلمات تکیه، زیر/ بمی، مکث- روی طول زمانی یا نحوه تلفظ و در نتیجه معنی کلمات، تاثیر می گذارند. لحن مجموعه این 3 عنصر بوده که حاوی عواطف مربوط به تلفظ کلمه یا روحیه راوی اند. لحن احساس را به شنونده تلویح/ تصریح می کند.

تقطیع هجایی را می توان با علائم دیگر گسترش داد تا لحن یعنی وزن و عواطف مستتر در شعر برای بازتولید نوشتاری شوند. روشن است که برخی از الگوی این هجاها معادل افاعیل عروض را هم دارند؛ ولی در سطر شعر هجایی در تقابل با عروضی متغیرند.
در تقطیع هجایی 2 مورد زیر کنار گذارده شده اند: 1- لحن یعنی تکیه و سکوت در خواندن سطر شعری. 2- علایم نتی موسیقی. علایم موسیقی در یونیکود، یعنی بخش اصلی تحریر با پردازشگر وورد Word برای نمایش هجای کلامی با طول زمانی/ کشش هجاها تصویری اند نه متنی.
ارکان شعر عروضی با نحو فَعَلَ یعنی 3 حرف ف، ع، ل در صرف عربی فعل ساخته شده اند. این ارکان از 1 هجا تا 5 هجا می توانند باشند. ارکان وزنی در مصراع بطور افقی ردیف شده؛ در کل شعر بطور عمودی تکرار می شوند. در تقطیع نظم انگلیسی هر رکن، ضرب، فوت، گام می تواند 6 نوع باشد:- ل iambic ، ل - trachaic، ل ل spondaic، - - pyrrhic، ل - - dactyl ، - - ل anapest .

ضرب/ فوت 2 هجایی 4 نوع و ضرب 3 هجایی 2 نوع اند. اگر هر ضرب چند بار در سطر شعری تکرار شود شعر چندضربی نامیده می شود- مثلا 5ضربی/ پنتامتر یا 6ضربی/ هگزامتر. هر هجا می تواند کوتاه غیرتکیه دار و دراز تکیه دار باشد. در عروض الگوی هجایی ارکانی بنام وتد، سبب دارد.

در شعر هجایی ارکان ثابت یعنی الگوی - ل در یک رکن تکراری در سطر نامنظم بوده؛ ولی در سطر شعر هر مفصل از تعداد هجای ثابت تشکیل می شود. توالی ثنویت هجایی – ل الگوی خاصی نداشته؛ تابع وزن طبیعی گفتار یا نتهای متن موسیقی همراه است.

تنوع در رکن هجایی در سطر شعری با تقطیع – و ل می تواند 2 بتوان n باشد. پس واژه 1 هجایی 2 نوع – یا ل می باشد. واژه ی 2 هجایی 4 نوع می تواند باشد. وژه 3 هجایی 2 بتوان 3 یعنی 8 نوع هجایی می تواند باشد. واژه 4 هجایی 2 بتوان 4 یعنی 16 نوع هجایی می تواند باشد. واژه های 5 هجایی 2 بتوان 5 یعنی 32 نوع می توانند باشند. برخی از این انواع هجایی موهوم می توانند باشند؛ بویژه با درنظر گرفتن تکیه در واژه. در زیر رابطه تعداد هجا، کل انواع آنها بر حسب توالی هجای دراز و کوتاه می آیند. باید شعرنو هجایی تقطیع شود تا ضربهای موهوم در زیر حذف شوند.

1. -، ل = 2 تا در کل.
2. ل -، - -، - ل، ل ل = 4 تا در کل.
3. ل ل ل، ل ل -، ل - -، - - -، - ل ل، - ل -، - - ل، ل – ل = 8 تا در کل.
4. ل ل ل ل، ل ل ل -، ل ل - -، ل - - -، - - - -، - - - ل، - - ل ل، - ل ل ل، - ل – ل، ل – ل -، ل - - ل، - ل ل -، .. = 16 تا در کل.
5. ل ل ل ل ل، ل ل ل ل -، .. = 32 تا در کل.

نوشتار وزن. خواندن آهنگ یک شعر شیوه های گوناگون فردی دارد. جوکی در کودکی بود: از کودکی پرسیدند جدول فیثاغورث را از بر بگو. او این آهنگ را زمزمه کرد: دادا دا دام دا. دادا دا دام دا. گفتند این که 2. 2 تا 4 تا. 3 .3 تا 9 تا نیست. کودک گفت: فقط آهنگ جدول ضرب را از دادشم یاد گرفتم که آنرا تو حیاط بلند بلند از یر می کرد.

قواعد نوشتاری هجاها با تعریف هجاهای دراز/ کوتاه داده شده اند. برای نوشتار لحن همراه زبان می توان علائم موسیقی از چپ به راست را بکار برد. در موسیقی اصوات، وزن، عواطف با علائمی چون نتها، زمانبندی، برخی اصطلاحات مربوط به احساسات نشان داده می شوند تا بتوان کل محتوای یک قطعه موسیقی را از آهنگساز به شنونده، نوازنده، خواننده ترابری کرد. لذا می توان قواعد نتخوانی/ سلفژ را در شعر هم بکار برد.

برخی آهنگ کلمات شعر را با "هام" تو دماغی/ گلویی زمزمه می کنند. برخی با ضرب گرفتن یا ضربه های انگشت روی میز رِنگ شعر را سمعی می کنند. برخی سوت می زنند. بین گروه موسیقیدان و شاعران شیوه های معیار برای گوشیدن به رنگ سمعی شعر وجود دارند. یکی از اینها اتانین بوده؛ که از الفاظ متشکل از مصوتها، ت، ن است. اتانین برای زمزمه رِنگ کلمات شعر مناسب/ متناظر با نتهای موسیقی برای سوار کردن آهنگ بر روی کلمات و برعکس می باشند. نمونه: فعل فعلاتن فعلن = تتن تتتاتن تتتن.

برای تفکیک و نشانه گذاری وزن در شعر، ارشد طهماسبی متولد 1336 الیگودرز/ لرستان، در کتاب وزن خوانی واژگانی - شیوه ای برای ضبط و بازخوانی وزن ارایه داد. شیوه او مانند افاعیل عروضی و اتانین در حیطه وزن خوانی، علایم یادیاری برای ترجمه وزن موسیقی به زبان شعر است. در این شیوه نوشتاری وزن شعر فارسی هر کدام از 4 نوع هجای دراز، کوتاه، شدید، طویل و یک سکوت یک علامت دارد:

کوتاه با علامت ل واحد وزن است، مانند تلفظ هجایی واژه های: دو، سه. کشش موسیقایی برابر دولاچنگ است.
دراز با علامت - 2برابر کوتاه، مانند: را، دون، هان. کشش موسیقایی برابر چنگ است.
کشیده با علامت = 3برابر کوتاه، مانند: راس ، ترک. کشش موسیقایی برابر چنگ نقطه دار است.
طویل با علامت + 4برابر کوتاه، مانند: راست، دود، شور. کشش موسیقایی برابر سیاه است.
سکوت با علامت 0 برابرکلمه است. http://www.tombakestan.blogfa.com/post-13.aspx

در کتاب فوق فواصل زمانی موسیقی مانند سیاه و چنگ را برابر هجاهای شعری انگاشته شده اند. بنا به محاسبه آماری 2لاچنگ پربسآمدترین فاصله زمانی کوتاه در موسیقی ضربی/ فولکلوریک ایرانی است. لذا 2لاچنگ را برای بقیه هجاهای تلفظی دراز، طویل، شدید مبنا انگاشته. منبع: ش. مهاجری.

در این کتاب، وزن یک قطعه موسیقی را عینا با عبارتهای بامعنی برابر می کند. بدینوسیله کشش نتهای یک قطعه موسیقی با جزییات بدون سازی بوسیله دهان سمعی، صوتی، خوانده می شود. این جزییات از نوع کشش های مختلف با اختلافات ایقاعی در کنار هم می باشند.

در این کتاب ترکیب نتهای موسیقی و افاعیل عروضی با هجاهای شعر فارسی آمده اند. ولی اشکال کار در این است که شعر نو ربطی به اوزان عروضی نداشته؛ براساس زبان گفتاری یا زبان معیار رسانه ای فارسی معاصر پایتخت است. برابرهای زیر بین نامهای سولفژ موسیقی و نقد شعر ادبی در این کتاب فرض شده اند: 
آهنگ = قطعه شعر/ ترانه/ سرود 
جمله موسیقی = سطر شعر 
ضرب = کلمه 
فاصله زمانی = هجا
نهاد = میزان در نیم جمله سئوال
گزاره = میزان در نیم جمله جواب
میزان در نیم جمله موسیقی = نهاد در جمله متن. 
میزان ساده = میزانی که ضرب/ کلمه آن به 2 ، 4 ، یا 8 هجا تقسیم شود. 
میزان ترکیبی = میزانی که ضرب/ کلمه آن هم به 3 هجا تقسیم شود. منبع: ش. مهاجر.

در کتاب فوق 7 واژه زیر با نتها و هجاها برای وزن بکار می روند. 4 علامت هجایی – دراز، ل کوتاه، = کشیده، + طویل بکار رفته اند:
1- بِزَدَمُ - - - - 4تا 2لاچنگ
2- بِزُدَم - - ل 2 تا 2لا چنگ 1 چنگ
3- ربابُ – ل -2 لاچنگ چنگ 2لاچنگ
4- می زَدُ ل- -چنگ2تا2لاچنگ
5- رباب ل = کشیده چنگ نقطه دار 2لاچنگ
6- راستُ = ل سیاه
7- می زد - - چنگ چنگ
http://kava.ir/forum/forum_viewtopic_926.post.html

در این کتاب نکات زیر رعایت شده اند: 1- هجای با تکیه/ آکسان مانند هجای آغاز میزان باید با شدت بیشتری گفته شود. 2- در اجرای سکوت، هجاهای معادل سکوت از پایه واژه حذف می شوند. 3- در علامات موسیقی میزان در نیم جمله سئوال/ نهاد از میزان در نیم جمله جواب/ گزاره جدا نشده؛ هر 2 یک نهادند. 4- نهاد و گزاره یکی است؛ یعنی تنها یک نهاد وجود دارد. 5- مکثها زمانبندی نشده اند؛ مانند مکث کوتاه، دراز، توقف. 6- در آموزش انواع هجا، با تبیین برخی قواعد عروضی، هر هجا یک کشش دارد. 7- انواع میزان معرفی شده اند. 8- شیوه وزن خوانی واژگانیِ با 7 واژه فوق شکل می گیرد. 9- انواع هجاها و کشش ها بر پایه کلمات فوقند.

پس با آوردن مثالهای ریتمیک میزان های مختلف با 7 واژه بالا وزن خوانی می شوند. عناصر وزن هجایی واج صامت/ مصوت، هجای کوتاه/ دراز، طویل/ کشیده، تکیه/ لحن، علامتهای املایی مانند ویرگول برای مکث و نقطه برای توقف می باشند. این علامات یادیارهایی برای 4 فاصله زمانی کوتاه، دراز، طویل، کشیده مانند سیاه، چنگ می باشند.

تقطیع هجایی تکیه ای مفصل اول ای ایران با افزودن تکیه، ولی حذف مکث ،سکوت، لحن زیر/ بمی در زیر می آید. نشانه ها: و = واژه، ه = هجا، س = سطر، ل = کوتاه، - = دراز. 7 مصوت کوتاه: ل = ِ، ُ ، َ ، ی در دی، اُ در نوروز، همزه، ع. 3 مصوت دراز: - = آ، ای در ایران، او. علامت تاکید روی هجای کلمه ^ می باشد که با هجا موازی نه سری می باشد. یعنی این علامت ^ بموازات هجا روی تلفظ آن تشدید یا آسودگی را سوار می کند.

روشن است که این سرود را برحسب بلندخوانی آن می توان تقطیع تاکیدی، هجایی، با نوشتن علامات برای آنها و سکوت بین کلمات و سطرها انجام داد. در این تقطیع سکوت، مکث، زیر/ بمی مراعات نشده اند. تکیه با علامت ^، می تواند هم بر هجای کوتاه ل هم بر هجای دراز- سوار شود. کشش زمانی شعر موسیقیدار 3 راه دارد: 1- تقطیع هجایی تکیه ای با کاربرد برخی قواعد تکیه در بالا و تشخیص مورد دستوری هر کلمه. 2- ورق نت موسیقی با توجه به تناظر/ توازی هجاهای کلام و نتهای موسیقی. 3- تلفظ خواننده با کاربرد علامات نوشتاری وزن. ای منادا بوده؛ پس تکیه دار است. هجای آخر اسم، فعل، صفت، قید نیز تکیه دارند. میتوان با 7 رکن وزنی طهماسبی هم وزن ای ایران را نوشتاری کرد: راست بزدم..

1. ای ایران ای مرز پرگهر 4و، 9ه = ^ ل -^ - ^ل - ^ل – ل^ - = 5- + 4ل = 9 کل= ردیف نتهای موسیقی.
2. ای خاکت سرچشمه هنر 4و، 9ه = ^ ل^+ - - - ^= ل ل^- = 5- + 4ل = 9 کل= سیاه 2لاچنگ 2 چنگ
3. دور از تو اندیشه بدان 5و، 9ه = + ل ل ل – ل ل ل^ - = 3- + 6ل = 9 کل=
4. پاینده مانی و جاودان 4و، 9ه = - - ل - ^- ل - ^- = 6- + 2ل = 8 کل= 2چنگ 2چنگ 2 چنگ 2لاچنگ 2 چنگ

منابع. http://www.harmonytalk.com/page/classic_theory/page/2 وزن عروضی و وزن هجایی در موسیقی I- V شاهین مهاجری.
http://www.persianartmusic.com http://nasehpour.tripod.com/
ارشد طهماسبی، وزن خوانی واژگانی، 1380، انتشارات ماهور.
فوزیه مجد، از پیوند و یگانگی : طرحی برای فارابی و مسیان ، فصلنامه موسیقی ماهور ، سال اول ، شماره 3
هنری جورج فارمر، موسیقی در ایران و سرزمینهای اسلامی، ترجمه علی محمد حق شناس، فصلنامه موسیقی
ماهور، سال 1، شماره 3 .
دکتر سیروس شمیسا، آشنایی با عروض و قافیه، 1373، انتشارات فردوس .
رضا ترشیزی، هزار سال وزن، 1376، انتشارات حوزه هنری .
ایرج کابلی، وزن شناسی و عروض، 1376 ، انتشارات آگاه.
محمدرضا شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، 1370 ، انتشارات آگاه.
09/05/2012