خردِ شريعتی

مراد از عنوان فوق نوعی از"خرد" است که از جانب دکتر شريعتی در بخشی از درسگفتارهای او مورد عنايت بود. و به عنوان تجويزی برای دردهای انسان دردمند در جامعه¬ای نابسامان ارائه می¬شد. البته برجسته کردن اين "خردِ تجويزی" به¬مفهوم نفی يا کوچک شمردن ساير تجليات عقلانی نبوده و نيست. يا به اين معنا نيز نيست که وی خودرا بی¬نياز از ديگر انواع خرد می¬داند و حتی به¬گونه¬ای پارادوکسیکال از آنها بهره نبرده است. به همين دليل روش شريعتی در بررسی موضوعات مورد نظر، شيوه¬ای ترکيبی است. به همين جهت محصول انديشگی او بروی سنتزهای نوين گشاده و باز است و کمتر به انجزام گرايش دارد. او با تواضع در جاجای نوشتارهای خود نشان داده است که:" گر تو بهتر می‌زنی بستان بزن". او به شدت با سخنان "بسته"، "ايده¬های بسته¬بندی شده"، "جهان¬نگری بسته"، "جامعه¬ی بسته" و هرچه مانع پويايی است در چالش بود. پوينده و جستجوگر بود به قطعيت تمکين نمی¬کرد. "ضريب احتمال در گفتار" را بخوبی مراعات می¬کرد.

انديشه شريعتی در دوران حيات او با سه نوع دگماتيزمِ داعيه دار تزاحم پيدا کرد:1ـ تحجر مذهبی 2 ـ تحجر مکانيکی* 3 ـ تحجر نژادی. که ذکر هرکدام از اين¬ها قصه¬ايست طويل. پرسش¬انگيزی¬های او موجب آشفته شدن جريان¬های سگانه¬ی فوق در جهت¬های متنافر و متناقض شد. چونکه: " منجزم از سئوال بيزار است/ پای او سست و جان وی زار است". برای نمونه سئوالات بی¬جواب شريعتی را يکی از عوامل بسترساز برای تغيير ايدئولوژی در يک سازمان مذهبی، قبل از انقلاب، برآورد می کردند. جرمش تشويش اذهان آرميده در دامن "ايسم¬ها" و "سنت¬ها" بود.
دين در سنتِ عرب و در اصل به معنای "عادت" است که در کاربُرد بعدی آن به مانکِ "اطاعت" و سپس¬ترها به¬ معنی "اسلام" به¬کار رفته است.** خدای اين سنت نيز تصويری است از پيری آسمان¬نشين با عادت¬های خاص خويش که سنن او بشمار می آيند. اين عادت¬ها به تعبير اشاعره بسته به مقتضای خواست اواست. اين مفهوم از دين در سنتِ ماقبل اسلام به حوزه¬های مسلمين تداوم يافت و "عادت، سنت" نزد آنها مساوق دين است. شريعتی بدين مفهوم ابداً ديندار نيست. ترکيبِ انديشه¬ی شريعتی با دينِ تحجّر فاجعه¬ايست که از جانب دين¬فروشان، سال¬هاست در دستور کار قرار گرفته است.*** بر سر اين توطئه بايد همان "نه"ی بزرگ شريعتی را فرياد زد.
ارجاعات شريعتی به سنت نه برای تمکين در برابر آن بلکه برای تسخير آن است. وی به درون دژ سنت رخنه می کند تا آنرا مسخّر سازد نه اين که به حبس آن درآيد. به تاريکنای آن راه می¬برد تا سحر اين قتّاله را باطل کند و افسون اين "مسجد مهمان¬کُش" را برملا نمايد و زيجِ کاهنانِ دين¬ساز را برهم زند: "نقش¬های کاهن و پاپا شکست/ رشته¬های ساحران ازهم گسست" (اقبال) . او پرتوی از خدای محوّل حال بود: "چون به جان در رفت جان ديگر شود/ جان چو ديگر شد جهان ديگر شود" (اقبال) . او شوق تفجير سنگوارگی است. در جان¬های افسرده نفوذ می کرد و آنها را می شکوفاند. به تعبير اقبال: "سبزه بر دينِ نموّ روئيده است/ پايمال از ترک آن گرديده است". اينجا با پارادوکسی زيبا مواجهيم: " دينِ نموّ". عادتِ باليدن و هنگامه¬ی "رويش".

خدايش به تعبير مولتمان، خدای کوچندگان بود. هر روز در "وضعيتِ آستانه¬ای"، بديع و تازه. خدای "بدعت" که در مذهبِ متشرعين کفر محسوب می¬شود. پيامش: "کوچندگی، کوشندگی / رَستن ز بند بندگی". او چشم برافق گام برمی داشت. نگاهش افقی بود. سر به¬هوا نبود. مرکبِ انديشه را در آسمان¬ اوهام نمی چرانيد. بينشش رابطه¬ای وثيق با محيط داشت. از جهان¬بينی و محيط می¬گفت.

انواع خرد

در درسگفتارهای شريعتی طيفی از عقلانيت طرح شده است که با مراجعه به مجموعه آثار او می توان به آنها دست يافت. اما در اينجا بطور مجمر تمرکز بر آنگونه از "خرد" است که ممدوح شريعتی است. آنهم به اين دليل که به باور وی اين خرد، خردی يارمند است. چون زمينه و بستری را مهيا می¬سازد تا دانه¬های دانش که در جانها نشسته است از افسردگی و ايستايی رها شده و شوق نموّ پيدا نموده صاحب دست و پای رفتن شوند. يعنی آن نيرويی که به هر کس شهامت تجربه کردن می دهد. روشنگرِ دل و دماغ است: " قوّتم بخشيد و دل را نور داد / نور دل مر دست و پا را زور داد" (مولوی) . به تعبيری اين خرد همچون رشته¬ای شيرازه بند همه¬ی دانش¬هاست. گويی به¬گونه¬ای حکيمانه آنها را به¬هم نزديک می¬کند و مانع پراکندگی اين گُهرهایِ اجلالیِ تجربه¬ی بشری در سپهرهای گوناگون می¬شود. اين خرد به جُستن دعوت می¬کند، به آزمون دل می دهد و به خطای آموزنده ارج می¬نهد. زيرا بعبارتی علم، جمعبندی خطاهاست.

اين خرد به راه نو و نگاه نو فرا می¬خواند. از دريوزه نکردنِ چشم میگويد. از جهان را به چشم خود ديدن صحبت می¬کند. هم¬چنانکه اقبال گفت: "نکردم از کسی دريوزه چشم/ جهان را جز به چشم خود نديدم". اين خرد به روشنايی ندا می¬دهد. برآيند وجود انسانِ ذی¬الوجوه است: " دل از نور خرد کردم ضيا گير/ خرد را بر عيار دل زدم من" (اقبال) . اين عقل هيچ عقالی را بر نمی تابد و هيچ پرده¬ای را بر ديدگان بشر نمی پسندد وهم¬زبان با جامی می¬سرايد: " پرده بر چشم جهان¬بين مپسند/ هرچه پرده¬ست، ازو ديده ببند". سرمه¬ی توحيدی اين کحّالِ حال، ديدگان را از علت و اعتلالِ تنگنا شفا می¬بخشيد و چشمان را دريايی می¬ساخت: "عارفان را سرمه¬ای هست آن بجوی / تا که دريا گردد اين چشمِ چو جوی" (مولوی). گويی آن دوايی نورساز بود.

منظومه¬ی فکرش بر گِرد خورشيد انسانيت می چرخيد. همه چيز در رابطه با آن معنوی يا انسانی می شد: " باده در جوشش گدای جوش ما / چرخ در گردش گدای هوش ما" (مولوی). او صاحبِ نگاهی موزون و ادراکی اکمل و نه کامل بود. يعنی برخوردی تکميلی با ديگران داشت. در بادی امر کسی بر بزرگی "مردمکش" ره نبرد. هنوز هم برخی از کرسی¬داران کوچکش می¬شمرند. اما بقول مولانا: "مردمش چون مردمک ديدند خُرد / در بزرگی، مردمک کس ره نبرد". مردمک با اوزانِ متريک سنجيده نمی شود و بزرگی و کوچکی آن به فراخنای طيلسان نيست. چه زيبا سروده است سعدی: " سودی نکند فراخنای برو و دوش / گر آدمی¬يی، عقل و هنر پرور و هوش". او کوير ميهن را با خون ديده و اشکِ قلم آب داد تا شايد بذرهای مستعد روئيدن، نيروی رُستن پيدا کنند. او ديده¬ی ستم را تاری و نگاه مردم را ياری شد.

کدامين است آن خرد؟ آن خرد قطره¬ايست که نشان از دريای عقول دارد و خبر از رنگين کمانی میدهد که در اين واژه¬ها مدغم است: "خرد شورانگيز"؛ "عقلِ عارفانه يا به تعبير حافظ عقل مشکين مشام"؛ "عقل سرخ "؛ "خرد زيستن "؛ "عقلِ مستشار"(1)؛ "عقلِ ايثار پذير"(2)؛ "خردِ عشق آموز"؛ "عقلِ پيمان¬ياد"؛ "خردِ عقل¬افزا"؛ "عقلِ زيبا"(3)؛ "عقل از روح محظوظ شده"؛ " عقل نفيس"؛ "عقلِ دام¬بين"؛ "عقلِ يا فنِ رهايی"(4 )؛ "عقلِ پيشرو و شريف"؛ " دانشِ جوشان"(5)؛ "عقل انديشه¬زا"؛ "عقل کهن¬بار يا تعقل تاريخی"؛ "سيلابِ حکمت"(6)؛ "عقلِ حيرت خوار"؛ "خردِ بی¬قرار"(7)؛ " عقلِ نورده و تابان"(8)؛ " عقلِ باز"(9)؛ "عقلِ نيک¬بين"(10)؛ "عقل صبراندیش"(11)؛ " عقل خوش‌نهاد"(12)؛ "خردِ صائب"(13)؛ خرد آزمون¬گرِ اخلاقی وجودی"؛ "خردی که پای بر فرق علت¬ها نهد"(14)؛ " عقل دوستی¬جو"(15)؛ " خرد جمعی"(16)؛ "عقل عدل¬جو"(17)؛ "عقلِ فردا نگر و خردِ ابد پو"(18)؛ "عقل منتقد"(19)؛ "عقل ره ¬بردن"(20)؛ "عقلِ شرق و غرب"(21)؛ "عقل ظلمت¬سوز"(22)؛ "عقل قابل کشت درهمين آب و خاک"(23)؛ "عقلِ راد که در آن صد گشادگی است"؛ "عقل پندتوز"(24)؛ "عقل نافذ و با رسوخ"(25)؛ "عقلِ ندرت کوش و گردون تاز"(26)؛ "عقلِ کلان¬کار"(27)؛ "عقل غلط سير"(28) ؛ "عقل بلند دست"(29)؛ "عقل ادب خورده¬ی دل"(30)؛ "خرد زناری"(31)؛ " عقل در جو گر"(32)؛ "خرد بردبار"(33)؛ "عقل طبيعت شناس"(34)؛ "عقلِ تيز"(35) ؛ "عقل مشعبد ستيز"(36)؛ "عقل ارجمند"(37)؛ "خرد رهنما و دلگشا"(38)؛ "خرد راز جو"(39)؛ "خرد کين ناپذير"(40)؛ " خردِ آموزگار"(41)؛ "خرد روشنگر"(42)؛ "خرد مداراگر"(43)؛ "خرد آبی"(44)؛ "خرد خود ناشيفته"(45)؛ "خرد آزاد"(46) ؛ "خرد جان¬جوشن"(47)؛ "خرد مسيحايی"(48)؛ "خرد روان پرور"(49)؛ "خرد شادوار"(50)؛ "خرد مهر پرور"(51)؛ "خردِ پخته¬کار"(52)؛ "خرد راستی پرور"(53)؛ "خردِ اژدها بشکرد"(54)؛ "آئينِ خرد"(55)؛ "خرد برتری ناطلب"(56)؛ "خرد جان شوی"(57)؛ "عقل گران¬جان"(58)؛ "عقلِ شاهين" (59) ؛ "دانشِ تغيير" و علمِ"شدن". در يک¬کلام : "خرد توسعه¬ی فرهنگِ انسانی" . دعوت به توسيع انسانيت.

شريعتی فرهنگ ورز بود و فرهنگی کار. اما در آن برهه¬ی درخشش¬اش، بيش از هر سيّاسی بر سياست کشورش تأثير گذاشت. چون برخلاف بعضی اقاويل، فرهنگ اعم بر سياست است و نه در تنافر با آن. يا آنچنان که برخی از مدّعيان اظهار می کنند، سدِ سکندری بين ايندو دايره¬ی متداخل وجود ندارد. در دوران فرهنگِ سياست¬زدايی، آن¬گونه از حوزه¬ی سياست و کار سياسی سخن می¬رود که گويی سياست متعلق به قوم يأجوج و مأجوج است که بايد ذی القرنينی برآيد و ديواری آهنين برگرد آن بکشد تا وادی مقدس و اهورايی "فرهنگ" محفوظ بماند. اين مناديان فرهنگ، بجای آسيب شناسی کار سياسی ، دعوت به سياست¬گريزی می¬کنند و بدين ترتيب آب به آسياب فرهنگ¬ستيزان يعنی مستبدان می¬ريزند.

توسعه¬ی فرهنگی امری هولستيک است که موجب پايداری توسعه در ساير حوزه¬ها است. اگر چنين نباشد آب در هاون کوبيدن است. در جوامع استبداد زده هر حرکتِ فرهنگیِ زاينده¬ای به مذاق حکاّم خوش نمی¬آيد و لاجرم تبديل به چالشی سياسی می¬گردد. بنابر تعريفی از فرهنگ، ماحصل مواجه¬ی انسان و جهان، فرهنگ نام دارد. خردی که هم ميوه¬ی فرهنگ و هم دانه¬ی رويش فرهنگ است، حاصل ديالوگ انسان با انسان، و تعامل انسان و هستی است.

خرد شريعتی مُهر "خردِ شدنِ انسان" را بر خود دارد. خرد تغيير است. تعادل قوا را می¬بيند و مکانيسم آنرا بخوبی میشناسد، اما تسليم معادله¬ی قوا نمی¬شود. به نرمی حيات و همچون ريشه¬ای نازک در ميانه¬ی رخنه¬های صخره¬های مهيب نفوذ می¬کند و بر سختی حَجَر و قساوتِ تحجر فائق می¬آيد. با ابريشم انديشه ، سنگِ ستم¬پيشگان را مهار می کند: "آنچه حق آموخت کرم پيله را / هيچ پيلی داند آنگون حيله را" (مولوی).
خردِشدن يا خرد فرهنگی، فرهنگِ سياسی را تغيير میدهد. مناسبات انسانی را متحول می¬نمايد. نگاه¬ها را می شويد. آدم را از بندگی نظام¬های سلطه رها می¬کند. انقلابی در پارادايم¬های مسلط است. اين خرد اسارت در قفس آهنين شرعيت را بر نمی¬تابد. چون "پرواز" و "قفس"، يا "ايستايی" و "حرکت" دو مفهوم متنافی¬اند. اين خرد چون شهبازيست که خود صياد طيور عقول الهی است. سروش وحی را بمثال گنجشکی در چنگال خود دارد. بقول اقبال لاهوری: "می¬توان جبريل را گنجشک دست¬آموز کرد/ شهپرش با موی آتش ديده بستن می¬توان". شريعتی انديشه را اسير هيچ شرعی نمی پسنديد.

خرد شريعتی همچون لوحی است که برآن می توان مشق انديشه کرد. بقول مولانا "لوح محفوظ "خاصيتِ درس¬آموزی هر روزه دارد: "چون مَلِک از لوح محفوظ آن خرد / هر صباحی درس هر روزه برد". لوح خرد شريعتی نيز در قد و قواره خود خاصيتِ آئينگی دارد . در آن میتوان خود را ديد و به نقد نشست. دستگاه مفهومی(Conceptual frame work) او کماکان آموزنده و سازنده است. خردش نغمه ساز نوای نوع بشر و آوای سنت شکنِ پيامبران است: "هرکه روانش ز جهالت بری است / نغمه¬ی او نغمه¬ی پيغمبری است" (بهار). عقلانيتش بوی از گلشن عقل دارد و بهار عشق و مهر و عرفان را فرا می خواند.

محمود هرمزی

...........................................
* تعبير از ماکس وبر
** تفسير مجمع البيان، طبرسی جلد2 صفحه 234
***علی خامنه¬ای در سال شصت در مصاحبه¬ای طرح اين ترکيب را چنين بيان کرد:" ترکیبی از زیبایی های شریعتی با بتون آرمه اندیشه اسلامی مطهری به وجود بیاوریم". برای ملاحظه اين مصاحبه به آدرس اينترنتی زير مراجعه شود: http://www.bahaneh.net/hall/topic_show.php?t=12531‍
1 ـ مشورت با عقل کردم گفت حافظ می بنوش / ساقيا می ده به قول مستشار متمن(حافظ)
عقل قوت گيرد از عقل دگر / نيشکر کامل شود از نيشکر(مولوی)
2 ـ گر به نزهتگه ارواح برد بوی تو باد / عقل و جان گوهر هستی به نثار افشانند(حافظ)
3 ـ از عدم چون عقل زيبا رو گشاد/ خلعتش داد و هزارش نام داد(مولوی)
4 ـ بحث عقلست اين چه عقل آن حيله¬گر / تا ضعيفی ره برد آنجا مگر(مولوی)
مکر آن باشد که زندان حفره کرد / آنک حفره بست آن مکريست سرد(مولوی)
چونی ای دريای عقل ذوفنون / اين چه بهتانست برعقلت جنون(مولوی)
5 ـ چون زسينه آب دانش جوش کرد / نه شود گَنده نه ديرينه نه زرد(مولوی)
6 ـ گوشت¬پاره که زبان آمد، ازو / می رود سيلاب حکمت همچو جو(مولوی)
سوی سوراخی که نامش گوشهاست / تا بباغ جان که ميوه¬ش هوشهاست(مولوی)
7 ـ چون بديد آن چشمهای پر خُمار / که کند عقل و خرد را بی¬قرار(مولوی)
8 ـ عقل بايد نورده چون آفتاب / تا زند تيغی که نبود جز صواب(مولوی)
چون ندارم عقل تابان و صلاح / پس چرا در چاه نندازم سلاح(مولوی)
9 ـ عقل چون بازست صياد و جره / گر ببندی پای او گردد وره
10 ـ حرص تازد بيهده سوی سراب / عقل گويد نيک¬بين که آن نيست آب(مولوی)
11 ـ هم به طبع آور بمردی خويش را / پيشوا کن عقلِ صبرانديش را(مولوی)
12 ـ لطف عقل خوش¬نهاد خوش¬نسب / چون همه تن را در آرد در ادب(مولوی)
13 ـ وهم افتد در خطا و در غلط / عقل باشد در اصابتها فقط(مولوی)
14 ـ چون دوم بار آدمی زاده بزاد / پای خود بر فرق علتها نهاد(مولوی)
15 ـ عقل درّاک از فراق دوستان / همچو تيرانداز اشکسته کمان(مولوی)
16 ـ عقل با عقل دگر دوتا شود / نور افزون گشت و ره پيدا شود(مولوی)
17 ـ عقل باشد آمنی و عدل¬جو / بر زن و بر مرد اما عقل کو(مولوی)
18 ـ کيست بوی گُل، دمِ عقل و خرد / خوش قلاووز ره ملکِ ابد(مولوی)
19 ـ او ببينی بو کند ما با خرد / هم ببوييمش به عقل منتقد(مولوی)
20 ـ عقل باشد مرد را بال و پری / چون ندارد عقل عقل رهبری(مولوی)
21 ـ عقل ما کو تا ببيند غرب و شرق / روح¬ها را می¬زند صد گونه برق(مولوی)
22 ـ در شب تاريک جوی آن روز را / پيش کن آن عقل ظلمت¬سوز را(مولوی)
23 ـ ما کجا بوديم کان ديّان دين / عقل می کاريد اندر آب و طين(مولوی)
24 ـ آمدند از رغم عقل پندتوز / در شب تاريک بر گشته ز روز(مولوی)
25 ـ گفت عقل هرکه را نبود رسوخ / پيش عاقل او چو سنگست و کلوخ(مولوی)
26 ـ عقل ندرت کوش و گردون تاز چيست / هيچ ميدانی که اين اعجاز چيست(اقبال)
27 ـ زهره گرفتار من ماه پرستار من / عقل کلان کار من بهر جهان دار و گير(اقبال)
28 ـ کجا آن لذتِ عقلِ غلط سير / اگر منزل ره پيچان ندارد(اقبال)
مزی اندر جهانی کور ذوقی / که يزدان دارد و شيطان ندارد(اقبال)
29 ـ با نوريان بگو که عقل بلند دست / ما خاکيان به دوش ثريا سواره¬ايم(اقبال)
30 ـ نقشی که بسته¬ای همه اوهام باطل است / عقلی بهم¬رسان که ادب خورده¬ی دل است(اقبال)
31 ـ خرد در لامکان طرحِ مکان بست / چو زناری زمان را بر ميان بست(اقبال)
32 ـ رزق اگر چند بی گمان برسد / شرط عقلست جستن از درها(سعدی)
33 ـ ستون خرد بردباری بود / چو تندی کند تن به خواری بود(فردوسی)
34 ـ اميد عافيت آنگه بود موافق عقل / که نبض را به طبيعت شناس بنمايی(سعدی)
35 ـ هوی و هوس را نماند ستيز / چو بينند سرپنچه¬ی عقل تيز(سعدی)
36 ـ نه آيين عقل است و رای خرد / که دانا فريب مشعبد خورد(سعدی)
37 ـ گويی کدام؟ روح که در کالبد دميد / يا عقل ارجمند که با روح يار کرد(سعدی)
38 ـ خرد رهنمای و خرد دلگشای / خرد دست گيرد به هردو سرای(فردوسی)
39 ـ بداند تن خويش را در نهان / به چشم خرد جُست راز جهان(فردوسی)
40 ـ سر مرد جنگی خرد نسپرد / که هرگز نياميخت کين با خرد(فردوسی)
41 ـ هميشه بُدی شاد و بِه روزگار / روان را خرد بادت آموزگار(فردوسی)
42 ـ هرآن مغز کو را خرد روشنست / زدانش يکی بر تنش جوشنست(فردوسی)
43 ـ مدارا خرد را برابر بود / خرد بر سر دانش افسر بود(فردوسی)
44 ـ خرد همچو آبست و دانش زمين / بدان کاين جدا و آن جدا نيست زين(فردوسی)
45 ـ چو بر دانش خويش مهرآوری / خرد را ز تو بگسلد داوری(فردوسی)
46 ـ نگه کن بدين نامه¬ی پندمند / مکن چشم و گوش و خرد را ببند(فردوسی)
47 ـ روان تو دارنده روشن کُناد / خرد پيش جان تو جوشن کُناد(فردوسی)
48 ـ مسيح پيمبر چنين کرد ياد / که پيچد خرد چون به پيچی ز داد(فردوسی)
49 ـ چنين داد پاسخ که ای بی خرد / نداری خرد کو روان پرورد(فردوسی)
50 ـ بد و نيک بر ما همی بگذرد / نباشد دژم هر که دارد خرد(فردوسی)
51 ـ برآن برزو و بالا و آن خوب چهر / تو گفتی خرد پروريدش به مهر(فردوسی)
52 ـ بگويم بدو آنچه گفتن سزد / خرد، خام گفتارها را پزد(فردوسی)
53 ـ که با فر و برزست و بخش و خرد / همی راستی را خرد پرورد(فردوسی)
54 ـ همان کن کجا با خرد درخورد / دل اژدها را خرد بشکرد(فردوسی)
55 ـ خرد را و دين را رهی ديگرست / سخنهای نيکو به بند اندرست(فردوسی)
چو همره کنی جنگ را با خرد / دليرت ز جنگ¬آوران نشمرد
56 ـ فزونی نجست آنک بودش خرد / بد و نيک بر ما همی بگذرد(فردوسی)
57 ـ پدر همچنان راه ايشان بجست / به آب خرد جان تيره نشست(فردوسی)
58 ـ عقل گران¬جان پی برهان گرفت / رهزن حس ره به دل و جان گرفت(بهار)
59 ـ ندانی چيست تحقيق ترازو / که می سنجد عمل بی دست و بازو(شبستری)
بُوَد شاهين آن عقل ای برادر / که پيدا می کند هم خير و هم شر