دین باوری و دین گریزی در ترکیه - چکیده یک گزارش روزنامه ای*
Tue 5 11 2024
ابراهیم محجوبی
ترکیه جامعه ای دین باور است، در این تردیدی نیست. اما در همین جامعه، سنن لائیسیسم نیز نسبتاً نیرومند است و لایه های سکولار و لاییک در آن تا حدی رشد یافته است. در نتیجه، در آن کشور نیز همانند دیگر کشورهای اسلامی، کشاکش و رقابت دینخوئی و دین گریزی به طور فعال جریان دارد. با آغاز فرمانروائی اردوغان، کوششی نیز آغاز گشت تا روند سکولاریزاسیون را به سود اسلامی کردن هر چه بیشتر جامعه محدود کند. در این راستا، اردوعان به اقدامات معینی دست زد تا نوعی اسلام سیاسی کنترل شده و هدایت شده را مطابق بینش سنتی - محافظه کار خویش جا بیاندازد. در این عرصه او به موفقیت هائی نیز دست یافت. دست کم در ظاهر امر و در این یا آن مورد مشخص. اما امروز، پس از بیست سال حکومت اردوغانی، شواهد و قرائن زیادی در دست است که آن سیاست به آماج های دلخواه خود نرسیده و حتی روندی از دین گریزی و بیدینی در جامعه پدیدار شده است. این موضوع را مشاهدات و پژوهش های جامعه شناسان و روانشناسان از یک سو و دگرگونی ها در ذهنیت لایه هائی از جامعه و به ویژه در میان نسل جوان نشان می دهد. در این ارتباط، مراجعه به فاکت ها ی معین در دو سو - دیندار کردن بیشتر جامعه و دین گریزی در آن - می تواند روشنگر باشد:
تنها در ۱۱ سال نخست حکمرانی اردوغان، حدود ۹ هزار مسجد تازه ساخته شد. در همان حال، میزان دروس دینی در مدارس افزایش یافت. همچنین به شمار مدارس دینی موسوم به " امام خطیب " ( که خود اردوغان نیز در آن تحصیل کرده ) بسیار افزوده شد. چنانکه شمار شاگردان آن مدارس در سال ۲۰۰۲ حدود ۶۵ هزار تن بود. در سال ۲۰۱۵، آن رقم به یک میلیون رسید! در همین راستا، به خواست اردوغان، کلیسای بیزانسی ایا صوفیا - که از دیرباز به موزه تبدیل شده بود - بار دیگر مسجد شد و شخص شخیص اردوغان خود طی مراسمی نخستین نماز را در آنجا برگزار نمود. همچنین، اردوغان به اداره دیانت بال و پر داد تا نقشی تازه و فعال در دیندار کردن جامعه ایفا کند. اداره ای که به دست آتاتورک تاسیس شد تا در خدمت روند جدائی دین و دولت و زیر نظارت حکومت انجام وظیفه کند. امروز، اداره دیانت، یکی از نهادهای پر قدرت رژیم اردوغان و ابزار نیرومند آن است. یک مثال: دولت به نوشابه های الکلی مالیات بسیار بالائی بسته است ( ۶۳٪ ) و درآمد ناشی از آن در اختیار اداره دیانت قرار می گیرد! یعنی، باده خواری در ترکیه در خدمت تقویت و پشتیبانی بودجه اداره دیانت است! شگردی بس زیرکانه.
و اما در زیر پوست جامعه چه می گذرد؟ مشاهده ها، پژوهش ها و مصاحبه ها از موارد زیر سخن می گویند:
در میان جوانان، گرایش به دین و دینداری به طور محسوس کاهش یافته است. در سال ۲۰۲۲ نزدیک ۱۳ درصد نوجوانان و جوانان ترک خود را غیر مومن و یا خداناباور معرفی کرده اند. چنین رقمی در تاریخ کشور بی سابقه است. از سوی دیگر، بسیاری از زنان حجاب دار می گویند که حجاب را نه از روی باور دینی بلکه صرفاً همچون عادت رعایت می کنند. از قرار، این گرایش به سرعت در حال رشد است. در خانواده های مومن نیز، تحولاتی دیده می شود که پیش ترها در تصور نمی گنجید. مثلاً امروزه در زندگی مشترک زوج های مومن، در ۱۴ درصد موارد، شوهران تعویض پوشک کودکان را بر عهده گرفته اند! به گفته روانشناسان اجتماعی، این رفتار نوپدید حاکی است تضعیف نگرش دینی و باورمندی به برابری زن و مرد است. و یا به گفته یک درمانگر مسائل جنسی در شهر سخت محافظه کار قونیه، پدیده های تازه ای در رفتار مراجعان دیده می شود: زنان و دختران محجبه فراوانی به او مراجعه می کنند تا در باره سکس مقعدی مشاوره دریافت دارند. و یا شمار قابل توجهی از زوج های جوان که به خاطر مشکلات جنسی به او مراجعه می کنند، از مناطق روستائی اعماق آناتولی می آیند. و سرنجام یک پدیده نوظهور دیگر: در شهر استانبول، انجمنی به نام انجمن آتئیست ها تاسیس شده که شعبه هائی هم در دیگر شهرها دارد. گرچه شمار اعضای آن حدود ۳۷۰ نفر است، اما حضورش در زندگی روزمره روز به روز محسوس تر می گردد. ماهی یک بار با حمل پرچمی، اعضا و طرفداران انجمن در یکی از پارک های شهر گرد می آیند و ضمن معرفی ایده های خویش با شهروندان دیگر گفتگو می کنند. انجمن همچنین در فضای مجازی ( دو سوم شهروتدان ترکیه در اینستاگرام و نیمی از آنها فقط در تیک تاک حضور دارند!) فعال است. عرصه دیگر کار انجمن آتئیست ها یاری به خانواده هائی است که در اعتراض به افزایش دروس دینی در مدارس و یا مداخلات اداره دیانت در برنامه های آموزشی فرزندان خویش، به دادگاه شکایت می کنند. در این زمینه، انجمن از جمله وکلای مدافع رایگان در اختیار آنان قرار می دهد.
خلاصه و نتیجه: در پی ۲۰ سال تلاش حکومت اردوغان برای تزریق بیشتر آموزه های دینی به ارگانیسم جامعه و مقابله با رشد سکولاریسم و لیبرالیسم، آشکار شده که آن سیاست نه تنها به هدف های خود نرسیده بلکه جامعه گام هائی در جهت خلاف آن برداشته است. بررسی این منظره، آن هم در کشوری چون ترکیه، فقط برای پژوهشگران و مشاهده ورزان آنجا جالب نیست. همین که توجه مطبوعات اروپائی به آن موضوع و آن تحولات معطوف گشته، نشان دهنده آن است که مطالعه چنان روندی برای دنبال کنندگان آزاد در دیگر کشورها هم می تواند با پاره ای آموخته ها و تجارب نوین همراه باشد.
* این گزارش در روزنامه آلمانی Süddeutsche Zeitung به تاریخ ۲۱/۲۲ سپتامبر ۲۰۲۴ آمده است.
|
|