دانا شدن که آمپول نیست، به آدم تزریق کنند!
شاه و خمینی چگونه به عرش رسیدند؟
Tue 19 05 2020
امیر حسین لادن
همه مان در دبستان، با "توانا بود، هرکه دانا بو"، آشنا شدیم. ولی نه معنی و مفهوم آن را برایمان روشن کردند، و نه منظور و هدف آنرا برایمان گشودن و تجزیه و تحلیل نمودند. بنابراین مانند بیشتر مسائل دیگر، برداشتمان کودکانه و شعاری بود. "توانا بود هر که دانا بود"، هم یک حقیقت است، و هم یک واقعیتِ دنیاپسند. در فرهنگ ها و زبان های دیگر نیز، سخنانی در این چارچوب وجود دارد و در جوامع پیشرفته، سرلوحه ی زندگی است. ولی با اینکه تقریبن همه مان با آن آشنا هستیم، هیچگاه نیآموختیم که برای دانا شدن، باید مطالعه کرد و هزینه پرداخت. دانا شدن آمپول نیست، که به آدم تزریق کنند!
نیاز داریم، با خودمان روراست باشیم، یعنی رُک و پوست کنده و بدون تعارف به مسائل بنگریم؛ بقول زبانزد (ضرب المثل) عامیانه: "سر خودمون شیره نمالیم"! امروز با داشتن کامپیوتر و اینترنت و شبکه های اجتماعی، اگر توی "تورقوزآباد" (با پوزش از اهالی آنجا) هم زندگی بکنیم، به اطلاعات دسترسی داریم. یعنی اگر امروز ناآگاه و "کم دان" هستیم، فقط و فقط تقصیر خودمان است. چون میدونیم که شعور و دانائی و درکِ مسائل، نه ربطی به دانشگاه دارد و نه رابطه ای با مدرک - چارپائی بر او کتابی چند!
همه مان میدانیم که کتاب خوان نیستیم. با علمِ به این واقعیت، برای آگاه شدن، چه باید کرد؟ دو سه راه وجود دارد:
راهِ نخست اینست که، دست از فرافکنی برداریم. یعنی بجای مقصر دانستنِ دیگران، نقش خودمان را در کمبودهای مان ببینیم، و مسئولیت مان را در پیدایش ماجرا ها، بپذیریم. برای مثال: شاه، از روز اول، خودش را سرچشمه ی قدرت تصور نمی کرد، و از ابتدا شاهنشاه آریامهر، خدایگان نبود! میرسیم به خمینی که برای اکثریت مردمِ میهنمان، ناشناس بود. خمینی، نه در ماه بود و نه معجزه ی آسمانی. رژیم فقاهتی هم، از ارش به زمین نیفتاد! بت سازی و بت پرستی ما، همراه با مقبولیت زور بود، که شاه و خمینی را به ارش بُرد و به خدائی رساند! بت سازی و بت پرستی و مقبولیت زور، که نتیجه ی حکومت های دیکتاتوری، موهومات مذهبی، و کم دانیِ ما مردم می باشند، ما را به این روز انداخت!
زمانی که "رهبر" را به عرش می رسانیم، باید بدانیم که خودمان را تا قعر زمین تنزل داده ایم، انتخاب و اراده مان را تسلیم کرده، و دیگر به آن رهبر که در عرش خدایی می کند دسترسی نداریم! از اینرو مسئولیت پذیری مهم و اساسی است؟ تا زمانی که دیگران را مقصر می دانیم، نمی آموزیم که چه شد، چرا شد و چه باید کرد که دوباره تکرار نشود؟!
راهِ دوم، آموختن و درس گرفتن از تجربیات گذشته است. خلیل ملکی، از مبارزان راستین میهنمان، می نویسد: "قضاوت انتقادی من ... از این لحاظ است که روشن شدن گذشته را، برای ترسیم راه آینده ضروری می دانم. ... مطالعه ی گذشته، ما را بدون هیچ تردید، برای اتخاذ راه صحیح در آینده کمک خواهد کرد. ... آنهائی که قوانین طبیعت را می شناسند، می توانند بر طبیعت غلبه کنند. آنهائی که از تاریخ گذشته مطلع اند و به قوانین آن آشنا هستند ... می توانند به تاریخ آینده حکومت کنند." (1)
رودکی، پدر شعر فارسی، 1150 سال پیش می نویسد:
هر که ناموخت از گذشت روزگار نیز ناموزد ز هیچ آموزگار
محمدرضا پهلوی، هیچ درسی از تجربیات پدرش نگرفت. آنچه باعث ناکامی و شکست رژیمِ پدرش شد، و او را محکوم به ترک کشور کرد، دامنگیر رژیمِ پسر هم شد. توقع مان از رضا شاه، باید در چارچوب شخصیت او باشد. رضا خان، یک قزاق قوی هیکل، بی سواد و ناآگاه بود. پدر هم نداشت، که الگویی داشته باشد. آنچه آموخته بود، در چارچوب زور و خشونت بود. نتیجه اش، یک قزاقِ قُلدر و خشن که چیزی جز "اطاعت از مافوق، زورگویی به زیر دست، و استفاده از چماق" برای حل مشکلات نمی دانست! ولی محمدرضا، پدر و خانواده و زندگی مرفه داشت، از تحصیلات معتدلی برخوردار بود، مدتی نیز در سوئیس مدرسه رفته و زندگی کرده بود. بنابراین توقع مان از او بیشتر است تا از پدرش.
چند نمونه از آنچه محمدرضا میتوانست از گذشته بیاموزد را، مرور می کنیم:
- نخست، رضاشاه برای حفظ قدرت خود، روی نیروهای نظامی سرمایه گذاری کرد و ارتش شخصی بوجود آورد. ارتشی که در مقابل دشمن و برای دفاع از میهن، طی کمتر از یک روز نابود شد و افسران ارشد آن گریختند!
پس از حمله ی متفقین: "مقاومت ایران چنان به سرعت در هم ریخت که ... رابطه نظامی متفقین بلافاصله تبدیل به رابطه ی سیاسی شد!؟ "ارتشی که رضاشاه 60 درصد از بودجه ی کشور را نزدیک به 20 سال صرف آن کرد، طی چند ساعت متلاشی شد و فرماندهان گریختند." این نمودار یک ارتش فردی است بجای ارتش ملی. ارتش فردی یعنی وابستگی و رابطه ی شخصی و دفاع و نگهبانی از یک فرد، حُکمِ سگ نگهبان را دارد. با رفتن صاحبش، یتیم و بی پدر می شود و دیگر ماموریتی ندارد.
در مقابل ارتش ملی است که مسئولیت حفاظت مرزهای کشور، تمامیت ارضی، و دفاع از میهن را دارد. ارباب ندارد؛ وجود و عدم وجود شخص یا فرمانده، ربطی به مسئولیت ارتش ندارد. وظیفه اش نگهبانی از میهن و هم میهنانش می باشد. میهن دوستی و شرف و وجدان سربازی او را هدایت می کند و نقش اساسی دارند. دفاع از میهن، دفاع از مام وطن و دفاع از ناموس است.
- دوم، وابستگی به قدرت بیگانه. انگلیس برای پیاده کردن قرارداد 1298، تحت الحمایگی ایران، با کودتای انگلیسی 1299 سید ضیا و رضاخان را مسئول دولت و قشون ایران کرد. انگلستان، دو هدف اصلی داشت: اجرای قرارداد تحت الحمایگی ایران، و دوم، تغییر و تمدید قرارداد نفت. سفارت انگلیس و فرمانده نیروهای آن کشور در ایران، رضاشاه را آموزش دادند، ساختند و آماده کردند که برنامه های آنان را تحت مدیریت سفارت و زیر نظر ماموران ویژه ی اطلاعاتی انگلیس، مرحله به مرحله به اجرا بگذارد.
تشکیل دولت دیکتاتوری هم که بیست سال به معرض آزمایش قرار گرفت ثابت نمود که بهترین وسیله برای پیشرفت سیاست بیگانگان در این قبیل ممالک حکومت فردی است، چونکه با یک نفر همه چیز را میتوانند در میان بگذارند و او را هم طوری اداره نمایند که هر وقت خواست کوچکترین تمردی بکند به یکی از جزایر اقیانوس تبعیدش کنند. (2)
رضا شاه در یک دیدار خصوصی به مستوفی الممالک، مشیرالدوله، مصدق، تقی زاده، حسین علا، مخبرالسلطنه و فروغی می گوید: مرا انگلیسی ها آوردند ولی ندانستند با چه کسی سرو کار دارند.
محمدرضا پهلوی نیز به خوبی می دانست و اقرار کرده بود که پدرش را بیگانگان به قدرت رساندند. گزارش شماره 210 پایگاه سیا (تهران) 21 ماه می 1953): شاه در مورد نظر انگلیس نسبت به خودش خیلی نگران است، و مرتب می گوید: "انگلیس ها قاجاریه را بیرون کردند؛ آنها پدرم را آوردند؛ و پدرم را بیرون انداختند؛ چنانچه بخواهند می توانند من را بیرون کنند و یا نگهدارند. اگر می خواهند من بمانم و سلطنت قانونی داشته باشم، باید به من بگویند. اگر انگلیس ها میخواهند من بروم، باید مرا سریع مطلع کنند که بتوانم بی سر و صدا بروم. (3)
- سوم، رضا شاه برای مردم و قانون، ملت و ملیت، هیچ ارزشی قائل نبود. بنابراین، نه پایگاه مردمی داشت و نه جایگاه قانونی و ملی. مهمترین پدیده ی دموکراسی، یعنی ارزش و حیثیت انسان، در ایران وجود نداشت و ندارد! قانون اساسی، برای رضاشاه، بی معنی و مفهوم بود. او چیزی جز حکومت با زور و قلدری و خشونت، نمی دانست. بنابراین، حکومت کردن بجای سلطنت کردن، یک امر عادی بود. مجلس شورای ملی را نیز از عوامل شخصی خودش پُر می کرد و به درستی، آن را طویله، می خواند. زیرا مجلسی، که نمایندگانش را یک قزاق قلدرِ بی سوادِ عامل بیگانه پُر کند، نمی تواند چیزی جز "طویله" باشد!
"در دوره ی رضاشاه، چیزی به نام مجلس و انتخابات مجلس به معنایی که انقلاب مشروطيت و قانون اساسی حاصل از آن می‌فهميد و به مفهومی که ما درک می‌کنيم، اصولاً وجود خارجی نداشت. انتخابات مجلس و تعيين وکلا بر اساس منويات شخص اول مملکت صورت می‌گرفت واحدی را یارای مخالفت با شاه نبود. نمايندگان مجلس، امربر‌های مطيع شاه بودند و هیچ نماينده‌ای در مخيله‌اش هم خطور نمی‌کرد که در سياست دخالت کند." (4)
رضاشاه، با وزرا و امرا و بزرگان کشور که از نزدیکان ویارانِ رژیمش بودند، با بی احترامی، فحش و ناسزا رفتار می کرد، مردم که جای خود داشتند. او برای مردم، کوچکترین ارزشی قائل نبود و آنها را به حساب نمی آورد، بنابراین در میان مردم نیز هیچ منزلتی نداشت. زمانی که رضاشاه ایران را ترک کرد، مردم جشن گرفتند و توی خیابانهای بهم شیرینی و شربت می دادند و تبریک می گفتند.
- چهارم، ترجیح منافع شخصی به منافع جمعی است، که در ایران در حدّ یک فاجعه ی ملی است. شهوت ثروت و حفظ قدرت و منافع شخصی، برای رضاخان بر همه چیز ارجحیت داشت. مهمترین و نزدیکترین یاران و پشتیبانانش را بی درنگ قربانی منافع شخصی اش می کرد؛ مانند تیمورتاش، نصرت الدوله، علی اکبر داور، صولت الدوله، و ... .منافع جمعی و ملی، در ذهنش وجود نداشت و برایش کاملا بیگانه بود.
رئیس کمیسیون اقتصادی آمریکا در ایران، وان اِنگرت گزارش می دهد:"یکی از دلایل اصلی اشتیاق شدید احمد شاه برای ترکِ ایران، فرار از فشارهای پیوسته ی رضاخان، وزیر جنگ، برای اخاذی و باج گرفتن از او بوده است."
والاس موری، مسئول کمیسیون مالی آمریکا در سال 1924 راجع به حرص و طمع بیهنایت مالی رضاخان، گزارش می دهد: "طی دو سال گذشته رضاخان ثروت هنگفتی جمع آوری کرده و کشور را به مرزِ ورشکستگی رسانده است. اطرافیان او چنان هیپنوتیز و مسحور شده اند که جرأت نمی کنند او را زیر پرسش ببرند! (5)
در رابطه با آموختن و درس گرفتن از تجربیات گذشته: "تاریخ پلی است میان گذشته و آینده که از امروز عبور می کند. بدون شناخت دیروز هرگز قادر نخواهیم بود امروزِ روشن تر و فردای بهتری برای خودمان بسازیم." (6)
محمدرضا پهلوی، از تجربیات دوران پدرش درس نگرفت و نیاموخت، یعنی پلی نداشت که از روی آن عبور کند و به فردایِ بهتر و یا متفاوتی برسد. در نتیجه به سرنوشتِ پدرش دچار شد: سقوط و دربدری و مرگ در غربت.
راه سومِ آگاه شدن، داشتن یک راهنما، یک الگو و راهبر می باشد. ولی این راه، از راه های اول و دوم، مشکل تر و امکانِ داشتنش کمتر است. زیرا نیاز به یک انسان آگاه و از خودگذشته دارد که بدون کوچکترین چشم داشتی، آموخته ها و اندوخته هایش را بی دریغ در اختیار دیگران بگذارد و آنان را راهنمائی کند.
همانطور که می بینیم، دانا شدن و زندگی انسانی
در گرویِ کار و کوشش و شناخت می باشد
امیرحسین لادن
دوشنبه 29 اردیبهشت 1399
ahladan@outlook.com
ـــــــــــــــــــ
(1) خاطرات سیاسی خلیل ملکی
(2) خاطرات و تألمات مصدق
(3) اسناد محرمانه کودتای 28 مرداد
(4) متحدالمال، فرهنگ سحن
(5) اسناد وزارت امور خارجه آمریکا
(6) خداسالاری و درماندگی)
|
|
