داستان شگفت انگیز رقص ترکمنی

ترجمه از: رحيم کاکايی
Mon 27 01 2014

درادامه نوشته ها‌يی درباره ا‌تنوگرافی ترکمن:
داستان شگفت انگیز رقص ترکمنی

مسافرانی ازگذشته بدون تعمق وغوردرزندگی ترکمنها، اغلب می نوشتند که اين خلق دارای هنر رقص نيست. با دستاويز به اينگونه نوشته ها، چنين توصيف وتعريفی برای ترکمن ها تثبيت شد و اين مسئله تا به امروز درتصور وشناخت برخی افراد وجود دارد.اما اين امر کاملا چنين نيست. دراينجا البته هنررقص حرفه ای ترکمنی، که در حکومت شوروی، بر پا‌يه بسیاری از عنا‌صر فرهنگ رقص برخی خلق های دیگر ساخته شد درنظر نيست. ضمنا اين امر درکارنامه خودِ گروه دولتی رقص ملی ترکمنستان که درسال 1941 ا‌يجاد ودرسال 2001 توسط صفرمراد ترکمن باشی منحل شد وطی سالهای موجوديت خود دردهها کشورجهان به موفقيت بزرگی دست يافته بود تحقق يافت. سخن درباره رقص چندان غير معمول مانند کوشت دِپدی يا کوشت دِپمِک است. بسیاری ازآنهايی که اکنون در پهنای اتحاد جماهیر شوروی سابق زندگی می کنند، احتمالا فيلم های محصول داخلی مانند «ستاره اولوغ بک» ،«حمزه» و یا «26 کمیسرهای باکو» ديده و بیاد داشته باشند که در آنها صحنه هايی از مراسم ورياضت های درویشی، به همراه رقص ریتمیک نشان داده شد. چیزی مشابه این دراواخر قرون وسطی (ازقرن چهاردهم)، ودرغرب ترکمنستان رخ داد. دراينجا بين گروه اولاد ( قديس) آتا به اصطلاح شکل ذکر صوفيانه بلند که همراه با حرکات رقص ریتمیک متداول شده بود، شکل گرفت. ديرتر اين شکل مراسم دربين مردم اطراف، مراسم « درمانی » نام گرفت، چونکه بيشترازهمه برای «درمان» بيماری روحی افراد يا زنان نابارور، که هدف آن طبق تصورات خرافی، طرد وبيرون راندن ارواح شوم ويا اهريمن ازآنها که گويا علت بيماری شده ترتيب داده ميشد.
درسالهای دهه های سی وچهل ميلادی اکثريت «آتا ها» ازغرب ترکمنستان به شما‌ل، به خوارزم مهاجرت، وديرتر بخش کوچکی ازآنها به ناحيه جنوب غربی به اترک وگورگن کوچ کردند .جايی که عمل وروش «ذکردرما‌نی» آنها را نمايندگان ديگر گروه های قد‌يسين که دراينجا زندگی ميکردند يعنی ماختوم ها ( ماغتيم )ادامه دادند. آنها تحت هدايت رهبران معنويی خود، که بعنوان «ايشان» شناخته ميشدند بصورت دوره ای نشست های «ذکر درمانی» را انجام ميدادند (« ذکر» درتلفظ ترکمنی«ذيکير» است)، که درعمل نه تنها به عنوان ناظر بلکه شرکت کنندگان معمولی، مردانی ازتوده های اصلی مردم بومی – يمود ها جلب ميشدند. علاوه برآن مريد های تازه کار، خود مرشد‌ين – «ايشان ها»، گهگاه «ذکر» را بعنوان تفريح وسرگرمی ترتيب ميدادند. سمت وسوی سرگرم کننده «ذکر» دراواخر قرن نوزدهم وسه ماهه نخست قرن بيستم رشد ويژه ای کرد.
درحدود سالهای دهه بيست ودهه سی قرن بيستم درارتباط با اعتلاء ورشد همگانی فرهنگ وبهبود خدمات بهداشتی ودرمانی مردم، ازيک سو تعرض به سنن مذهبی دربسترسياست اعلام شده آته يسم پيکارجويانه و ازسوی ديگر«رقص درمانی» مانند بسياری ديگر عناصر شيوه های قديمی زندگی درترکمنستان رخت بربست. خاطرات درباره اين دهه ها تنها درحا‌فظه قديمی ها، ودرتوصيفات تکه تکه شده مولفان پراکنده ومتفرقه حفظ شده است. براساس داده های مردم نگارانه «رقص درمانی» - ذکربشرح زير روی داده است.درمرکز يک دايره، که از شرکت کنندگان آن نيزتشکيل شده، بيماردرازکشيده است، درپيرامون آن يک يا چند پيشرو وميزبان می رقصند. از ميان شرکت کنندگان همچنين آوازه خوانانی که شعرهايی را ازغزل شاعران صوفی وعارف سده های ميانه به لحن وآهنگ ملودی های کلاسيک قرون وسطی، پيش ازهمه نوايی می خوانند اختصا‌ص داده شده اند. سايرشرکت کنندگان هماهنگ پا برزمين کوبيده و هربند سرود را با خوانش ونفس - دم خاص « هووا – هوو...» همراهی می کنند.
ملودی آوازخوانان، تبادل موسيقی، کوبش پا برزمين، ترنم ورقص بايد درارتباط دقيق ريتميک با يکديگر قرار بگيرند، به گفته شاهدان با ايجاد اين منظره، تاثيرعاطفی عميقی برهمه آن کسانی که به آنجا آمده وآنرا تماشا میکنند گذاشته ميشود. درحقيقت امرارائه اين حرکت وعمل نمايشی بوسيله روحانيت، تاثيربخشيدن برپيرا‌مونيان است. گفتن اينکه برآمد سمت وسوی سرگرم کننده اين عمل چه زما‌نی بوده، دشوار است. اما بنظر ميرسد که سرچشمه های آن به زمانهای قديم برمی گردد. خود مراسم رقص، بويژه ضرب وريتم گيرا و ملودی بسيار خوويژه ی آن، ريشه درگنجينه موسيقی باستانی آسيای مرکزی يا حتی گسترده تر – شرق ميانه دارد.
رفته رفته اين رقص توسط ماهيگيران جوان و دامدارانی که درروستاهای ساحلی مناطق دريای خزر – اِسن غولی، چِکيشلر، غيزيل سو وبرخی روستاهای ديگر سکونت داشتند اجراء شدند. ديرتر اين رقص را دختران وزنان جوان شروع کردند. با نظارت ومراقبت مردم شناس ترکمن ان.ان. قاراش – خان اوغلی ازطايفه يمود در اِسِن غولی، که مربوط به سال 1922 است، اين رقص درآن زمان بين زنان محلی از محبوبيت زيادی برخوردار بوده است. شکل اين رقص تا حدود زيادی با گذشته تفاوت داشت. درجمع ويا محفلی، افراد ضمن اشاره بيکديگر دو به دويا چهارتا رقصنده جهت رقص بيرون می آمدند. درمتن های همراه سرود – موسيقی عناصر زندگی که بازتاب دهنده زندگی واقعی است بسيار مصرانه راه يافته اند. با گذشت زمان، این رقص حتی نام ا‌صلی وگذشته خود را از دست داد وهمانگونه که دربالا گفته شد، «کوش دِپمِک» يا «کوش دِپمه» ( دِپمِک – پا برزمين کوبيدن، دِپمه – کوبش پا برزمين، و کوشت، احتمالا ازحرف ندا ( اصوات) « کوش – کوش» که ابراز شوروهيجان است) ناميده شد. در دوره پس ازجنگ کبير ميهنی، به ويژه از اواسط سال های دهه پنجاه درآغازدرمنطقه خزر رقص مورد بحث بسيارمتداول شد. درچِلِکِن اين رقص برای نخستين باربا موفقيت روی صحنه فعاليت هنری آماتوری گروه محلی نشان داده شد. اغلب اين رقص را درشهرها وروستاها درزمان جشن های عمومی اجرا می کردند. بدون اين رقص هيچ عروسی ای سر نميگرفت، بدرقه وبازگشت از سربازی (ارتش) وفارغ التحصيلی از آموزشگاه های عالی وغيره، که نويسنده اين سطوربارها درهمان سال 1959 درچِلِکِن، کراسنوودسک وبرخی ديگرنقاط روستاهای ساحلی مشاهده کرده بود.
درسالهای دهه شصت سده بيست اين رقص بسرعت درشرق کشورگسترش يافت ودرميانه دهه هفتاد همه مناطق جمهوری را دربرگرفت. دوران نوين عناصر نوين.«کوشت دِپمِک» را مردان وزنان با‌تفاق هم می رقصند. بجای آوازخوانی بويژه درشهرها، رقص با نواختن آکاردئون يا گارمن همراه است. من دریکی ازشب های گرم ماه مه درسال 1968 برای نخستين بار ديدم که چگونه با چنان شوروشوقی دانشجويان دانشگاه عشق آباد بهمراهی گارمن دربرابرپنجره های خوابگاه خود میرقصيد‌ند وپا برزمين میکوبيد‌ند.
در گسترش سریع این رقص، تصور می کنم علاوه برچيزهای ديگر، تظاهر نمايشی شکلهای اصلی آن، توسط جوانان پرشورشهر نِبيت (نفت) داغ تدارک ديده شده که بمناسبت روز تلويزيون محلی درماه مه سال 1967 نقش مهمی را ایفا کرد. درحدود همان دوره ا‌ل.اسمليانسکی مدير باله درگروه رقص ملی ترکمنستان برای« راه پيمايی جشن »، رقص باله ای را که برپايه عناصر«کوشت دِپمِک» آماده کرده بود ارائه داد.
درميانه سالهای دهه هفتاد «کوشت دِپمِک» با دستکاری وآماده ساختن منا‌سب آن حتی بعنوان رقص با‌ل که دررقابت با رقص های بال در سراسر اتحاد شوروی درمسکو مقبوليت عام يافت تدارک ديده شد. چنين است بطور مختصر تاريخ شگفت انگيزاين رقص ترکمنی، مسيرگذشته مراسم تغزلی همراه با رقص صوفيا‌نه تا سرگرمی وتفريح محبوب مورد قبول همگان وشناخته شده جوانان ترکمن.