با زنان ایران چه کرده⁭ایم؟

Sat 16 11 2013

خیزش زنان ایران در اسفند 1357
نوشته: مهناز متین، ناصر مهاجر.
نشر نقطه. دو جلدی با تصویرهای سیاه و سفید:
جلد نخست: تولدی دیگر، 730 صفحه. انتشار: بهار 1392
جلد دوم: همبستگی جهانی، 296 صفحه. انتشار: تابستان 1389

ما مردان با زنان ایران چه کرده⁭ایم؟ زنان با خودشان چه کرده⁭اند؟ در همان روزهای انقلاب 57 و ماه⁭های نخست آن که زنان بر ضدّ حجاب اجباری به خروش درآمدند، ما چه کردیم؟ گروه⁭های سیاسی، چپ⁭ها، راست⁭ها، میانه⁭روها، نویسندگان، روشنفکران، و هنرمندان چه کردند؟ ما با زنان چه کردیم؟ ما با آینده⁭ی ایران چه کردیم؟

اگر فکر می⁭کنیم که این پرسش⁭ها مهم هستند، پس باید کتاب «خیزش زنان ایران در اسفند 1357» را بخوانیم. نباید از حجم زیاد و عنوان جدّی آن بترسیم. کتاب به⁭خوبی نوشته و پرداخته شده و به⁭آسانی خوانده می⁭شود. من داشتم از سر کنجکاوی آن را نگاه می⁭کردم که دیدم به صفحه⁭ی 96 رسیده⁭ام و حیرانِ عظمتِ عکس صفحه⁭ی بعدی، زمان را از یاد برده⁭ام!

کتاب با روزشماری اتفاق⁭های مهم انقلاب که به نوعی با مسئله⁭ی زنان در ارتباط است، با گزارشی از روز 25 دی⁭ماه آغاز می⁭شود. از این روز تا به⁭قدرت رسیدن و تثبیتِ حکومتِ مسلمانانِ جدید هنوز خیلی مانده است و تازه در فردای همین روز است که شاه و شاه⁭بانو ایران را ترک می⁭کنند؛ اما در همین زمان اخطار و هشدارهایی داده می⁭شود که باید بسیار جدّی گرفته می⁭شدند، ولی ما به آن⁭ها اهمیّتی ندادیم و پنداشتیم و گفتیم که "انشاءالله گربه است!".

خبرهایی می⁭رسید و ما خبر از اهمیّت آن⁭ها نداشتیم. خبر وحشتناکی در گزارش روز 25 دی⁭ماه 1357 بود. خبر این بود:

«... اخیرأ در برخی از شهرهای میهن ما مانند تبریز، همدان، کرمان و... دیده شده که گروهی ناآگاه زنان و دختران بی⁭چادر را تهدید به آتش زدن، چاقوکشی و اسیدپاشی کرده⁭اند و حتا تا آنجا از جریان انقلاب بزرگ ملت ایران به دور مانده⁭اند که علت و ریشه⁭ی این انقلاب را مسئله آزادی زنان و راه به ثمر رسیدن آن را در چادر به⁭سر کردن زنان می⁭دانند... در شهر همدان اعلامیه⁭هایی به دیوار چسبانیده⁭اند که در آن⁭ها تأکید شده است که از رفت و آمد زنان بی⁭چادر جلوگیری خواهد شد...».1

در این مورد عکس⁭العمل اکثریّت جامعه چه بود؟ آیا اصلأ عکس⁭العملی نشان داده شد؟

در این کتاب، پس از روزشمار تاریخ انقلاب، از شش روزی سخن به⁭میان می⁭آید که اسکلت کتاب را تشکیل می⁭دهد. زنان در این شش روز برای از دست ندادن حق⁭های اندکی که تا آن⁭زمان به⁭دست آورده بودند، هر روز و پیوسته به خیابان می⁭آیند تا بزرگی و گستردگی خطری را که چنین بی⁭امان می⁭تازد و پیش می⁭آید به همه نشان بدهند و پشتیبانی مردان و گروه⁭های دیگر جامعه را جلب کنند. زنان خطر را حس کرده⁭اند.

من در این⁭جا بخشی از کتاب را که در باره⁭ی شرح اتفاق⁭های این شش روز پر تلاطم است فشرده می⁭کنم تا ببینم شما هم مثل من مشت⁭ها را گره می⁭کنید و فریاد می⁭زنید: با زن⁭ها چه کرده⁭ایم؟ یا نه.

تصور کنید روز شانزدهم اسفند 57 است و ما در ایران هستیم. هنوز یک ماه نشده که شاهنشاهی یکه⁭تاز و مستبدّ با سقوطی سنگین از تخت سلطنت فرو افتاده است. او سایه⁭ی خدا بود با پسوندِ آخرین شاهِ پر شوکتِ کهن⁭ترین کشور جهان. جای خالی او باید پر می⁭شد. امام خمینی به تازگی صعود سهمگینش را برای تصاحب آن جای خالی به انجام رسانیده است. پس از 2500 سال که در این سرزمین همواره وزیران به فرمان شاهان بر⁭گزیده شده⁭اند، این⁭بار نه به فرمان شاهی، بلکه به فرمان امامی نخست⁭وزیری منتصب شده است. مهدی بازرگان به فرمان امام خمینی، نخستین نخست⁭وزیرِ دولتِ انقلابی شده است. مردم که تا کنون نه «مردم» و «ملّت»، بلکه «رعیّت» و فرمان⁭پذیر بوده⁭اند، اکنون به نام نامی«امّت» مفتخر و ملقّب گشته⁭اند و این⁭بار هم نه «ملّت»، بلکه چیزی به⁭نام «امّتِ اسلام» شده⁭اند. اینک همه باید تنها به فرمان امام باشند و دیگر هیچ!

حال یک روز پس می⁭رویم و به سه⁭شنبه پانزدهم اسفند 57 می⁭رسیم. هنوز یک ماه از دولت انقلابی، و بیست و چند روز بیشتر از 22 بهمن نگذشته که خمینی در مدرسه⁭ی فیضیه⁭ی قم، خطاب به نیمی از جمعیّتی که توانست چنان رژیم سهمگین و پرقدرتی را ساقط کند، خطاب به زنان آن انقلابی که توانست او را به چنین اوجی برساند می⁭گوید:

«زن⁭های اسلامی عروسک نیستند. زن⁭های اسلامی باید با حجاب بیرون بیایند، نه این⁭که خودشان را بزک کنند.»2

با این سخنان تفرقه⁭ای ایجاد می⁭شود. پس زن⁭های ایران دو دسته⁭اند: اسلامی و با حجاب، و غیر اسلامی و بی⁭حجاب!

هواداران امام ظهر روز بعد، چهارشنبه شانزدهم اسفند، فردای روزی که این سخنرانی شده است، در خیابان⁭های مرکزی تهران با شعارِ «یا روسری یا توسری» به توهین و آزار زنانی که به نظر آنان «بی⁭حجاب» هستند می⁭پردازند. آنان پس از این فرمان امام، حالا دیگر نیازی به پوشش مؤدبانه، فریبنده و خوش آب و رنگِ «امر به معروف و نهی از منکر» ندارند، و از همین روز است که گوشزد کردن «رعایت حجاب اسلامی» به زنان، دیگر برای مأموران کمیته نه تنها وظیفه⁭ای دینی، که وظیفه⁭ای شبه⁭قانونی، یا بهتر بگوییم- در آن فضای بی⁭قانونی- وظیفه⁭ای قانونی می⁭شود.

روز نخست- شانزدهم اسفند روزنامه⁭های کیهان و اطلاعات خبر می⁭دهند که: «زن⁭ها باید با حجاب به وزارتخانه بروند.»3

اکنون زنانی که پابه⁭پای مردان در کمتر از یک ماهِ پیش استبدادی عظیم و گسترده را با ریشه⁭هایی آنچنان سترگ سرنگون کرده⁭اند، از این توهین⁭ها خشمگین و برآشفته شده و به جنب و جوش درمی⁭آیند و به فکر اعتراض می⁭افتند.

روز دوم- هفدهم اسفند برابر است با هشتم مارس که روز جهانی زن است. جنب و جوش زنان برای تدارک برنامه⁭هایی برای این روز، دوراندیشانِ انحصارطلبِ مذهبی را که در کمین قدرت نشسته⁭اند به چاره⁭جویی وامی⁭دارد. آن⁭ها سخت ترسیده⁭اند که در این آشفته⁭بازارِ انقلاب، نکند چرخِ بختشان واژگون شود! پس سراسیمه به دفتر امام می⁭روند و از او می⁭خواهند تا زنان خشمگین را آرام کند. درپی چاره⁭ای، حجت⁭الاسلام اشراقی داماد خمینی پس از آن⁭که حرف⁭های امام را در باره⁭ی رعایت حجاب اسلامی تکرار و تأیید می⁭کند، برای آرام کردن هوادارانِ حجابِ اسلامی- تا بیشتر از این وحشت⁭آفرینی نکنند، می⁭افزاید:

«ولی مردم هم نباید هرج و مرج ایجاد کنند و باید در نهی از منکر، منکر را با منکر دیگری دفع نکرد».4

شب همان روز گوینده⁭ی سرشناس تلویزیون زمان شاه مریم ریاضی، با حجاب اسلامی در سیمای انقلاب اسلامی ظاهر می⁭شود و از سوی «جامعه⁭ی زنان انقلاب اسلامی» که گویا همان شب آن را ساخته بودند خبر می⁭دهد که: «این جمعیت فردا روز 17 اسفند را یک ره⁭آورد استعماری و غربی می⁭داند و اعلام می⁭کند کلیه زنانی که در مراسم مربوط به این روز در دانشگاه و هر جای دیگری شرکت کنند، غیرمسلمانند.»5

گفتیم که 17 اسفند برابر است با 8 مارس روز جهانی زن. در این روز بسیاری از زنان کارمندِ دولت سر کار نمی⁭روند و نگهبانان و مأموران انتظامات جلوی ورود بسیاری از آنان را به محل کارشان می⁬⁭گیرند. به آنان می⁭گویند باید به خانه بروند و با لباس مناسب برگردند. آخر امام گفته بود:

«... در وزارت⁭خانه⁭های اسلامی نباید معصیت بشود. در وزارت⁭خانه⁭های اسلامی نباید زن⁭ها لخت بیایند. زن⁭ها بروند، اما با حجاب باشند. مانعی ندارد بروند کار کنند، لیکن با حجاب شرعی باشند. در حفظ جهاتِ شرعی باشد».6

جدل و کشمکش در میان زنان و مأموران درمی⁭گیرد و زنان «بدحجاب» از محل کارشان در وزارتخانه⁭ها بیرون رانده می⁭شوند. ماجرا در سطح وزارتخانه⁭ها محدود نمی⁭ماند. اعتراض به اداره و شرکت⁭های وابسته به دولت هم کشیده می⁭شود. زنان به⁭سوی دانشگاه راهپیمایی می⁭کنند. کارکنان زن هواپیمایی ملی، پرستاران، پزشکان زن، کارمندان زن اداره⁭ی مخابرات، و دسته⁭های دیگری از زنان شاغل در نهادهای دولتی هم در گروه⁭های کوچک و پراکنده در خیابان⁭های مرکزی و شمالی تهران به⁭سوی دانشگاه سرازیر می⁭شوند.

هوا سرد است. از نخستین ساعت⁭های صبح، برف باریدن گرفته و حالا همه⁭جا را پوشانده است، اما گرمای پیکرهای به⁭هیجان آمده سوز سرما را به هیچ می⁭گیرند. زنان به⁭قصد رسوخ در سردی ایمان⁭⁭های نرینه، و عقیده⁭های سنگ⁭شده⁭ی باقی⁭مانده از قرون سیاه، فریادهای اعتراضشان را برمی⁭آورند و با گرمیِ هیجان درونشان سرما را پس می⁭زنند:

«نه روسری نه توسری»، «استقلال آزادی»، «می⁭جنگیم می⁭جنگیم برای آزادی».

این صداها خشم و غیرت مردانِ حافظِ بیضه⁭ی اسلام را به⁭جوش می⁭آورد و به عربده وامی⁭دارد:

«حزب فقط حزب⁭الله»، «ما پیرو قرآنیم، بی⁭حجاب نمی⁭خواهیم»، «یا روسری یا توسری».

و تا نشان بدهند که از چه قماش و پیرو چه مرام⁭اند، دست به میان پایشان می⁭برند و با اشاره به دستگاه نرینگی⁭شان تا نشان برتری و افتخارشان را به رخ بکشند، به سمتِ زنان بانگ برمی⁭دارند:

«شماها چادر نمی⁭خواهین، اینو می⁭خواهین».7

نزدیک دانشگاه تهران گروه بزرگی از زنان بی⁭چادر و روسری که خودجوش، و بدون برنامه⁭ای از پیش تعیین⁭شده شکل گرفته، از سوی میدان ولیعهد که همان میدان ولی عصر کنونی است، با شعارهای مرگ بر استبداد، زنده⁭باد آزادی، و نه روسری نه توسری پیش می⁭آیند. میدان 24 اسفند که تازه نامش «میدان انقلاب» شده پر است از زنانی که در تلاشند تا به⁭سوی دانشگاه راهی بگشایند. حزب⁭الهی⁭هایی که راه را بر آنان بسته⁭اند با گردن⁭های رگ⁭برآمده و دهان⁭های کف⁭کرده زنان را سلطنت⁭طلب و فاحشه می⁭خوانند و فریاد می⁭زنند:

«ای زن به تو این⁭گونه خطاب است، بهترین زینت زن حفظ حجاب است».

اما زنان آهسته، بی⁭تزلزل و محکم بر فشار خود برای باز کردن راهی به دانشگاه می⁭افزایند و حزبِ خدا را پس می⁭نشانند. وارد دانشگاه می⁭شوند. حزب⁭الهی⁭ها هم وارد می⁭شوند و شعار می⁭دهند:

«مرگ بر ارثیه⁭ی رضا کچل»!

حال هزاران دختر دانش⁭آموز، با شور و پر نشاط، با روپوش⁭ها و پلاکاردهایی با نام آموزشگاه⁭هایشان، شعارگویان سرمی⁭رسند و فضا را رنگین و دگرگون می⁭کنند. بحث و جدل⁭ها بالا می⁭گیرد. خبر می⁭رسد که در چند مدرسه⁭ی دخترانه برخوردهایی میان مخالفان و موافقان حجاب پیش آمده است. گروهی از زنانِ یک گروه سیاسی که به مناسبت 8 مارس در یکی از سالن⁭های دانشگاه برنامه داشته⁭اند، پس از پایان برنامه می⁭بینند که درهای دانشگاه را به⁭رویشان بسته⁭اند. مأموران کمیته نمی⁭خواهند که معترضانِ داخل دانشگاه به زنان تظاهرکننده در بیرون دانشگاه بپیوندند. سر و صداها اوج می⁭گیرد. زنان تصمیم می⁭گیرند و پیش می⁭روند. عدّه⁭ای بی⁭توجه به اخطارهای کمیته⁭چیان از نرده⁭ها بالا می⁭روند. خود را به آن جمع بزرگِ خیابان می⁭رسانند. بانگ شادی و شوق بر هیجان و بر امیدواری می⁭افزاید. حزب⁭الله ناچار می⁭شود درها را باز کند. زنان ایرانی با گام⁭های پرغرور، در ستونی بزرگ و باشکوه به حرکت درمی⁭آیند. چنین دریای جوشان و خروشان و کف به⁭لب آورده⁭ای را هیچ کس پیش از این ندیده است. تا آن⁭روز، هیچ کجای جهان در درازنای تاریخ خود، چنین تظاهراتی از زنان را به⁭خود ندیده است؛ و شاید تا کنون هیچ تظاهراتی را هم جهان به این آسانی و ارزانی از یاد نبرده است!

به خیابان برگردیم! سرد است. برف همچنان می⁭بارد، اما دل⁭ها گرم است و سخن⁭ها داغ. شمار راهپیمایان را تا پنجاه هزار هم نوشته⁭اند. زنان در حرکت⁭اند و مردان بازو به بازو و دست در دست یکدیگر آنان را در میان گرفته⁭اند. انتظار حمله⁭ی حزب⁭الله از هرطرف می⁭رود. ستون اصلی تظاهرات به⁭سوی نخست⁭وزیری در حرکت است. جمعیّت بزرگی به⁭سوی میدان آزادی می⁭رود. این گروه ناگهان مسیرش را به⁭سوی دادگستری تغییر می⁭دهد. دیده می⁭شود که نزدیک به دویست حزب⁭الهی با شعارهای «ما پیرو قرآنیم بی⁭حجاب نمی⁭خواهیم»، «عروسک فرنگی برو گم⁭شو» و «نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی» به⁭زنان حمله⁭ور می⁭شوند. چترهاشان را می⁭شکنند و پاره می⁭کنند. با گلوله⁭های برفی و سنگ و چاقو چندتاشان را زخمی می⁭کنند. زن⁭ها پس می⁭نشینند، اما خشمگین⁭تر می⁭شوند و شعارهاشان تندتر: «مرگ بر ارتجاع»، «آزادی، آزادی، مرگ بر استبداد» و حتا «مرگ بر خمینی».

زنانی را که به⁭سوی نخست⁭وزیری می⁭روند پانزده⁭هزار برآورد کرده⁭اند. تفنگ⁭به⁭دستان کمیته دست به تیراندازی می⁭زنند. تظاهرکنندگان آشفته می⁭شوند و هرکدام به⁭سویی می⁭گریزند. عدّه⁭ای روی زمین می⁭خوابند. پس از این تیراندازی، زنان «با آرامش و حالتِ اعتراض در آن هوای سرد و برفی بر زمین نشستند».8

حزب⁭ا⁭له آزار زنان را ادامه می⁭دهد تا آنکه با دخالت پاسدارانِ کاخ نخست⁭وزیری عقب می⁭نشینند.

مهندس بازرگان به قم رفته است. «هیئت نمایندگی زنان» به کاخ نخست⁭وزیری می⁭رود. درخواست⁭های زنان را به آقای عباس امیرانتظام که از نمایندگان نخست⁭وزیر است می⁭دهند. زنان از دولت نونشانده می⁭خواهند تا «اجازه ندهند زنان ایران به قرون وسطا بازگردند».9

نمایندگان زنان ناگهان زن⁭هایی را می⁭بینند که پوشش⁭های سفت و سخت اسلامی دارند. این زنان در تظاهرات هم نبوده⁭اند. حالا قطعنامه⁭هایی را به امیرانتظام می⁭دهند! امیرانتظام قطعنامه⁭های هر دو را می⁭گیرد و سیاستمدارانه هر دو گروه را دست به⁭سرمی⁭کند.

زنان پیش از پراکنده شدن از جلوی نخست⁭وزیری به یکدیگر می⁭گویند:

«شنبه برای دادخواهی جلوی دادگستری».

اما آن⁭ها در راه بازگشت و هنگام سوار شدن به اتوبوس با سنگ و مشت بدرقه می⁭شوند.

همان شب زنان وابسته به «حزب کارگران سوسیالیست» برنامه⁭ی 8 مارس خود را برگزار می⁭کند. صدا و سیمای انقلاب اسلامی در باره⁭ی راهپیمایی پنجاه هزار زن سکوت می⁭کند! حتا اطلاعیه⁭ی بسیار کوتاه بیت امام هم در این⁭باره نه از تلویزیون، بلکه تنها از رادیو و بی هیچ طول و تفصیلی پخش می⁭شود:

«بر اساس خبرهای رسیده، گروهی جنایتکار و خیانت⁭پیشه تحت عنوان کمیته مزاحم بانوان محترم شده و به ایشان توهین می⁭کنند. مأموران کمیته⁭های انقلاب مؤظفند با کمال دقت مراقب باشند و چنین اعمالی را با نهایت شدت جلوگیری کنند. عاملین چنین اعمالی سریعأ و به شدت مجازات خواهند شد.»10

روز بعد، 18 اسفند، تا پیش ازظهر هزاران زن در دانشگاه تهران گرد می⁭آیند. همگی در محکوم کردن یورش⁭های دیروز هم⁭صدا هستند. حزب⁭اللهی⁭ها با گلوله⁭های برفی که در آن⁭ها سنگ گذاشته⁭اند زنان را می⁭زنند. زنان دور محوطه⁭ی دانشگاه راهپیمایی می⁭کنند و بر ضد استبداد و ارتجاع شعار می⁭دهند. دور و بر ساعت سه⁭ی بعداز ظهر می⁭فهمند که درِ دانشگاه را به⁭روی آنان قفل و زنجیر کرده⁭اند! حزب⁭الله در برابر آنان صف می⁭کشد و با دشنام و اتهام و تکّه⁭پرانی آزارشان می⁭دهد. همین⁭ها چندی بعد با گلوله⁭های برفی و سنگ و چوب به⁭سوی زنان یورش می⁭برند و به آنان تُف می⁭کنند. مأمورانِ مسئول دانشگاه می⁭آیند و زنجیرها را می⁭برند. زنان از دانشگاه بیرون می⁭زنند. به⁭سوی دفتر روزنامه⁭ی آیندگان می⁭روند. کمیته هست، اما کاری نمی⁭کند. حزب⁭الله اما کمی پایین⁭تر از مقرّ کمیته، به زنان حمله می⁭کند. در خیابان شاه هم یک ماشین می⁭خواهد به میان جمعیّت براند که مردم جلوی⁭اش را می⁭گیرند.

اما صدا و سیما این خبرها را قابل پخش نمی⁭داند!

روز سوم تظاهرات، روز 19 اسفند زنان از چند نقطه⁭ی تهران آغاز به راهپیمایی می⁭کنند. عدّه⁭ای به⁭سوی دانشگاه، و عدّه⁭ای به⁭سوی کاخ دادگستری می⁭روند. دختران در راه مدرسه از حزب⁭الله چه حرف⁭ها که نمی⁭شنوند! بسیاری در اعتراض به حزب⁭الله در مدرسه⁭ها گرد هم می⁭آیند. مدیر کل آموزش و پرورش هم نمی⁭تواند با سخنانش آرامش را به آنان بازگرداند. دختران به خیابان⁭ها سرازیر می⁭شوند. به تظاهرات می⁭پردازند. در چند نقطه به آنان حمله می⁭شود. تیرهای هوایی شلیک می⁭شود. زنان کارمند هم در گروه⁭های کوچک در حرکتند. جمعی از آنان همراه با کارکنان رادیو تلویزیون ملی ایران در خیابان جام جم گرد می⁭آیند تا به⁭سوی کاخ دادگستری بروند. گروهی که از غرب تهران به⁭سوی دانشگاه روانند با تیراندازی هوایی افراد مسلح روبه⁭رو می⁭شوند. میدان را خالی نمی⁭کنند. در چهارراه اردیبهشت پانصد نفر از زنان کارمند با حزب⁭الله درگیر می⁭شوند. حزب⁭الله شعار مرگ بر کمونیسم سر می⁭دهد و از پیشروی آنان به⁭سوی دانشگاه جلوگیری می⁭کند. در دانشگاه شمار زیادی از پرستاران و زنان هواپیمایی ملی ایران در حال تظاهرات هستند. آنان شعار می⁭دهند: «برابری برادری، نه چادر نه روسری» و: «ما را به گلوله بستند، مردم قضاوت کنید».

دانش⁭آموزان همچنان که حزب⁭الله آنان را هُو می⁭کند، خود را به زنان تظاهرکننده می⁭رسانند. پیرامون دانشگاه بحث و جدل بر سر حجاب اجباری سخت در جریان است. چندصد دانشجوی پسر به دور زنانی که می⁭خواهند به سمتِ دادگستری بروند زنجیر بسته⁭اند. می⁭خواهند از هجوم حزبِ الله به زنان جلوگیری کنند. حدود ساعت یازده حزب⁭الله در چهارراه کالج با چوب و قمه به⁭سوی راهپیمایان یورش می⁭برد. چند تن از مردانِ زنجیره⁭ی محافظت زخمی می⁭شوند. گروه چندهزار نفری زنان از سوی مردمان بیننده پشتیبانی می⁭شوند. اکنون آرام و بی⁭شعار راهپیمایی را ادامه می⁭دهند. در خیابان چرچیل دوباره مورد هجوم قرار می⁭گیرند. زنان شعار می⁭دهند «توپ، تانک، استبداد، دیگر اثر ندارد». بر اثر شلیک گلوله یکی از زنان بی⁭هوش می⁭شود. یک زن حامله دچار تشنج می⁭شود. با قطع تیراندازی دو عمامه⁭دار روی اتوموبیل می⁭ایستند و از ده⁭هزار زن می⁭خواهند که راهپیمایی را ادامه ندهند. اما جمعیّت به صدا درمی⁭آید: «مردم بدانید، این است معنی آزادی». تیراندازی دوباره شدّت می⁭گیرد. بسیاری از راهپیمایان روسری هم به سر دارند. آن هزاران زن آرام آرام به دادن شعار، صدای خود را بلند می⁭کنند. نزدیک ظهر راهپیمایان با وقار و در سکوت، اما با استواری و شجاعت، و با مقاومت در برابر آن⁭همه خشونت و دشنام، خود را به دادگستری می⁭رسانند. خیابان⁭های اطراف دادگستری از صبح بسته است. در اینجا کمیته با ادب با زنان رفتار می⁭کند. می⁭گویند مردان اجازه ندارند از آنجا عبور کنند. شمار زنان خیلی بیشتر از گنجایش آن مکان است؛ هر ساعت هم بر شمارشان افزوده می⁭شود. بیشتر از پانزده هزار نفر هستند. «تا دم در کاخ ایستاده⁭اند؛ شانه به شانه و به⁭هم فشرده».11 دیوارهای کاخ پر از شعار و پوستر است. نام گروه⁭های شرکت کننده در تظاهرات، از اداره گرفته تا دبیرستان بر روی برگه⁭های کاغذی و مقوایی به⁭چشم می⁭خورد. هر از چندی خروشی برمی⁭خیزد: «آزادی نه شرقی است نه غربی، جهانی است».

اکنون مادر سپهری⁭ها که سه پسرش از فدائیان خلق بودند و به امید ایرانی بهتر جانشان را فدا کردند به صحن دادگستری وارد می⁭شود. او به شیوه⁭ای نمادین چادر و روسری⁭اش را از سر برمی⁭دارد. خروش زنان به اوج می⁭رسد. یک⁭باره فریاد برمی⁭دارند: «حجاب ما عفّتِ ماست»، «حجاب اجباری کفنِ آزادی»، «آزادی آزادی آزادی»، و: «در بهار آزادی جای آزادی خالی».

باید که هیجان نهفته در خروش این هزاران زن لرزه بر اندام آنان که این صحنه را دیده⁭اند، انداخته باشد!

پس از این خانم پریوش خواجه⁭نوری از اعضای کانون وکلای ایران «قطعنامه⁭ی زنان در دادگستری» را در 8 بند می⁭خواند و زنان در پایان برمی⁭خیزند و فریاد می⁭زنند: آزادی، آزادی، آزادی...

سپس هما ناطق بیانیه⁭ی «سازمان ملی دانشگاهیان ایران» را می⁭خواند و از رفع تبعیض و برابری حقوق سخن می⁭گوید. نزدیکِ پنج بعداز ظهر زنان با نظم و ترتیب از دادگستری بیرون می⁭آیند. آنان اعلامیه⁭هایی دریافت می⁭کنند که راهپیمایی بزرگ روز دوشنبه را بشارت می⁭دهد. با بیرون آمدن از دادگستری زنان با انبوهی از زنان دیگر روبه⁭رو می⁭شوند.

شب فرامی⁭رسد و سیمای انقلاب اسلامی برای نخستین بار سکوتش را می⁭شکند و به کوتاهی از اعتراض زنان به حجاب اجباری حرف می⁭زند، آن⁭هم چه حرف زدنی! به یورش⁭ها و دشنام⁭های حزب⁭الله نیز هیچ اشاره⁭ای نمی⁭شود. تفسیر تلویزیون به نقل از کیهان 21 اسفند 57 چنین است:

«کسانی که در تظاهرات حجاب شرکت کرده بودند، روی⁭هم⁭رفته خواهان خط فکری رژیم گذشته هستند و گروهی که در فیلم نمایش داده شدند، خط فکری و ذهنی مردم را منحرف می⁭کنند...».12

تلویزیونی که قرار بود سیمای انقلاب باشد و اینک سیمای «انقلاب اسلامی» شده است، در پایان اخبارش سخنانی از آیت⁭الله طالقانی را پخش می⁭کند که در آن به بزک نمودن سخنان خمینی پرداخته و تهدیدهای او را همانند «نصیحت⁭های پدری به فرزندانش» توجیه می⁭کند.

بامدادِ بیستم اسفند روزنامه⁭ی آیندگان با تیتر درشتی از گفته⁭های طالقانی منتشر می⁭شود: «نمی⁭خواهیم بگوییم زنان به ادارات نروند». در زیر آن تیتر بزرگ نیز آمده است: «هیچ اجباری در کار نیست و مسئله⁭ی چادر هم نیست».

آیندگان تنها روزنامه⁭ای است که از جنایت⁭های حزب⁭الله در روز گذشته و حمله⁭ی آن⁭ها در جاهای گوناگون و زخمی نمودن افراد گزارش داده است. این روزنامه بیانیه⁭ی سازمان چریک⁭های فدایی خلق را هم چاپ کرده است. این سازمان بزرگ چپ «با دور زدن امر حجاب اجباری و اصل آزادی پوشش و نادیده گرفتن خیزش زنان دگرخواه» به گفته⁭های کلی در مورد شرکت زنان در انقلاب و مرتجع بودن کسانی که به زنان توهین کرده⁭اند، پرداخته است.

در همین روز گروهی از زنان نشستی را زیر عنوان «آزادی و شکیبایی» برگزار می⁭کنند. هما ناطق و هدایت⁭الله متین⁭دفتری هم در همین روز در باره⁭ی حجاب به سخنرانی می⁭پردازند. اما در هیچکدام از این سخنرانی⁭ها «به حضور نیرومند طیفی از جریان⁭های واپس⁭گرا و تجددستیز اشاره نمی⁭کنند و مردم را به هوشیاری سیاسی فرا نمی⁭خوانند، برعکس بر ضرورت "حفظ وحدت"، و "دست به دست دادن" همگان برای رویارویی با "توطئه⁭ها" پا می⁭فشارند و از "کار و تاکتیک امپریالیست⁭ها" سخن می⁭گویند که به⁭دست "عمال رژیم سابق" به اجرا گذاشته می⁭شود».13

در این روز قرار است تظاهرات انجام شود، اما از همان صبحِ اول وقت شماری از زنان جلوی وزارت خارجه جمع شده⁭اند. «در میان زنان تشکل⁭های سیاسی تنها زنان تروتسکیست به⁭چشم می⁭آیند. جمعیت کم است».14

دوشنبه 21 اسفند. «از هشت بامداد، زنان گروه گروه به دانشگاه تهران می⁭آیند. تا پیش از ده صبح، هزارها نفر در زمین چمن دانشگاه و پیرامون آن اجتماع کرده⁭اند. بیشتر کارمند دولتند. باندرول، و پلاکاردهایی در دست دارند».15در میان زنان حقوقدان دو دستگی افتاده است. «اتحادیه انقلابی زنان مبارز» هم شرکت نکرده. آخر به گمان آنان دولت موقت و خمینی بر سر موضوع چادر عقب⁭نشینی کرده⁭اند «و ضد انقلاب می⁭خواهد از این وضعیت سود جسته و یک اپوزیسیون به راه بیندازد».16«هواداران سازمان چریک⁭های فدایی خلق و شماری دیگر از چپ⁭های انقلابی اما در دانشگاه تهران هستند؛ نه متشکل که منفرد؛ هم زن و هم مرد. حزب⁭الله هم هست. پانصد نفری می⁭شوند».17

بازار بحث داغ است. زنی دارد از صد در صد مردانه بودن رژیم می⁭گوید. یکی در باره⁭ی امکان تحریم رأی⁭گیری در رفراندومی که در آن باید به جمهوری اسلامی آری گفت یا نه، و دیگری از چگونگی رفتار با زنان در قانون اساسی اسلامی بحث می⁭کند. سرانجام اکثریت با راهپیمایی موافقت می⁭کند. «زنان در ردیف⁭های ده تا دوازده نفره کنار هم قرار می⁭گیرند... مردان چپ⁭گرا که بسیارانشان هواداران سچفخا هستند، دست به دست هم می⁭دهند، دست⁭ها حلقه می⁭کنند و زنجیر حفاظتی گرداگرد صفوف زنان برمی⁭سازند... زنان به خیابان پا می⁭نهند، نوجوان، جوان، میان⁭سال. گروه⁭های دانش⁭آموزان دوازده سیزده ساله، توجه جلب می⁭کنند. لبخند به لب دارند. با چه شوری شعار سر می⁭دهند: ... در بهار آزادی، جای آزادی خالی... حزب⁭الله در چشم به⁭هم زدنی در برابر راه⁭پیمایان پدیدار می⁭شود؛ شعارگویان: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی؛ اسلام در جهان پیروز است... زنجیر حفاظتی زنان در برابر حزب⁭الله قد برافراشته است... ما انقلاب نکردیم تا به عقب برگردیم... حزب⁭الله جری می⁭شود. با مشت و لگد به جان مردانی می⁭افتد که حفاظت از زنان را برعهده گرفته⁭اند. دشنام می⁭دهند: بچه کونی⁭ها، ساواکی⁭ها، نوکرهای امپریالیست⁭ها، عامل سیا و... مردان خم به ابرو نمی⁭آورند. صف زنان به پیش می⁭رود. هفت کیلومتر درازا دارد... دانه⁭های عرق بر سر و سیمای راه⁭پیمایان نشسته است... حالا میدان آزادی در دیدرس است... یک⁭باره اما خبر پخش می⁭شود که: "دارند می⁭آیند. در اتوبوس⁭های سبز. مسلح.” و آمدند. هم با اتوبوس و هم با کامیون. صدها. لحظه به لحظه هم بر شمارشان افزوده می⁭شود. هزار نفرند. با دشنام و مشت و لگد آغاز کردند و سپس تهدید. تهدید با اسلحه. و از هر سو. راه⁭پیمایان از حرکت باز می⁭مانند. پیشاپیش صف، حزب⁭الله به زمین نشسته است. ردیف به ردیف... میدان آزادی را محاصره کرده⁭اند. زنان را محاصره کرده⁭اند... حزب⁭الله دست به حمله می⁭زند. زنجیر حفاظتی زنان درهم می⁭شکند. تظاهر کنندگان و ضد تظاهرکنندگان درهم می⁭آمیزند، شعارهای ضد و نقیض... شلیک تیر هوایی. گاز اشک⁭آور. آتش. دود. هرکس به گوشه⁭ای پناه می⁭برد. جمعیت پراکنده می⁭شود... 200 زن خود را به میدان آزادی می⁭رسانند... تا بگویند... در بهار آزادی، جای آزادی خالی است»!18

سه⁭شنبه 22 اسفند در سرمقاله⁭ی روزنامه⁭ی آیندگان می⁭خوانیم:

"هرگاه خشونت و مشت و تفنگ و چاقو به میدان آمد، باید آن⁭را نشانه⁭هایی جدی دانست. لحظه⁭ای درنگ نکنیم".19

دیروز خبر داده بودند که در برابر سیما و صدای انقلاب اسلامی راهپیمایی می⁭شود، اما تنها پانصد نفری آمده⁭اند که بیشترشان هم مردان وابسته به جریان⁭های چپ هستند. هیچ⁭کدام از گروه⁭های زنان نیامده⁭اند. برآوردشان این بوده که راهپیمایی خطرناک شده است. پس حزب⁭الله بی⁭باک⁭تر و گستاخ⁭تر از پیش است. این⁭بار از مخالفان عکس هم می⁭گیرند. زنان که بیشتر دانش⁭آموز، پرستار و کارمند هستند هر از گاه شعاری می⁭دهند و دشنامی می⁭شنوند. تصمیم به تحصن می⁭گیرند. زنی با یک خبرنگار خارجی از اعدام دوازده نفر به⁭جرم عامل سانسور، شکنجه و کشتار در رژیم شاه حرف می⁭زند و می⁭افزاید: "اما ما حتا نمی⁭دونیم کی اون⁭ها را محاکمه می⁭کنه. کی تصمیم⁭ها را می⁭گیره."20

طنزی است در این چند جمله! طنزی سیاه. طنزی تلخ. بسیار تلخ! کشتن عاملان "سانسور"، "شکنجه"، و "کشتارِ" رژیم پیشین به دست کسانی که هنوز از راه راه نرسیده و پایه⁭های تختِ حکومتشان را محکم نکرده، خود به "سانسور"، "شکنجه"، و "کشتار" پرداخته⁭اند.

بیچاره مردم! مردمی که انقلاب کردند. پس جای آن⁭ها در این ماجرا کجاست؟ ولی مگر نگفته بودیم که از آغاز هم مردمی در کار نبود؟ ما "رعیّتِ پادشاه" بودیم و حالا قرار است که "امّتِ امام" شویم.⁭

ظهر مأموران کمیته از تحصن⁭کنندگان می⁭خواهند که محل را ترک کنند. چند نفر را بازداشت می⁭کنند. زنان محل را ترک می⁭کنند. حزب⁭الله با دشنام و تهدید دنبالشان می⁭کند. و روزنامه⁭ی کیهان که در دست توده⁭ای⁭هاست می⁭نویسد: «همین⁭جا باید صادقانه و با صدای بلند گفت: اگر تظاهرات زنان تا دیروز درست بود، از امروز و در شرایط کنونی غلط است و ادامه⁭ی بی منطقش خیانت. بله، خیانت.»21

تا اینجا کوتاه شده⁭ای بود از نوشته⁭ی ناصر مهاجر در همین کتاب، با عنوان ”شش روز خیزش" که در 46 صفحه، با رجوع به مرجع⁭های بسیار به شرح تب و تاب و بی⁭تابی زنان در آن روزها پرداخته است. اما پیش از آنکه به دوران انقلاب برسیم اوضاع چگونه بود؟

دگرگونی⁭های غیرمنتظره و پیامدهای آن

شاید این چند جمله بهترین و کوتاه⁭ترین پاسخی باشد که به یکی از پرسش⁭های مهم در باره⁭ی انقلاب 57 داده شده است، پاسخ به اینکه: چگونه شد که به اینجا رسیدیم و سکُُُّان انقلاب به دست مذهبی⁭ها افتاد؟

«نسل ما، از سیاسی⁭اش گرفته تا غیرسیاسی⁭اش، آخوندها را جدی نمی⁭گرفت و به رسمیت نمی⁭شناخت. روضه⁭خوان و مملکت⁭داری؟ در دانشگاه با دانشجویان حزب⁭اللهی حتا بحث هم نمی⁭کردیم. سازمان⁭ها و گروه⁭های سیاسی مختلف، کار و جا و مکان مشخص خود را داشتند. روزنامه⁭ها هرچه دل⁭شان می⁭خواست می⁭نوشتند. کتاب، مجله و اطلاعیه بود که چاپ می⁭شد. جلسه پشت جلسه، راه⁭پیمایی و تظاهرات در پی هم برپا بود. کردستان در ولوله بود. جمله⁭ی معروف "دو ماه دیگه می⁭رن"، سر زبان⁭ها بود».22

ژاله احمدی هم می⁭گوید:

«روی امکان ایجاد یک حکومت اسلامی، احتمالأ خود خمینی هم لااقل هنوز حساب نمی⁭کرد. ایدئولوژی یک حکومت اسلامی، تازه در پروسه عمل باید شکل می⁭گرفت. بنابراین، پیش⁭بینی اینکه، کی و چگونه خمینی از کدام ابزار "اسلامی" استفاده می⁭کند، خودش هم برنامه⁭ریزی نکرده بود. اینکه فرمان حجاب موضوع آزمون قدرت بود؛ حاصل تحلیل است؛ نه نتیجه⁭ی برنامه⁭ریزی دقیق خمینی. از مردان سیاسی آن زمان، دیگرانی هم بودند که حجاب هویت اسلامی⁭شان بود. مصدق، بازرگان را وزیر فرهنگ نکرد و به عنوان دلیل گفته بود که اولین کارش این خواهد بود که چادر سر دختران مدرسه کند.»23

اما در مورد آنان که به خمینی پیوستند، و نیز سنّت⁭ها و فرهنگِ ریشه⁭دارِ جامعه چپ⁭ها چگونه برخورد می⁭کردند؟

«لطیفه برای فعالیت در محله⁭ی زورآباد چادر به سر می⁭کرد. من که در آن محله به تدریس مشغول بودم، کت و دامن می⁭پوشیدم؛ جوراب رنگِ پا، ولی نسبتأ ضخیم به پا می⁭کردم و یک روسری هم بر سر می⁭گذاشتم. البته روزهای انقلاب که در تظاهرات علیه شاه شرکت می⁭کردم، با چادر بودم».24

می⁭شود گفت همه⁭ی دختران و زنان چپی که باید به محل کار و یا زندگی زحمتکشان و کارگران و بیکارانِ حاشیه⁭نشین می⁭رفتند، خود را ناچار می⁭دیدند که –بسته به محیط- از روسری، چادر، جوراب کلفت، و یا لباس⁭هایی با دامن و آستین بلند، و یقه⁭های نه⁭چندان باز استفاده کنند.⁭⁭

گلی قبادی در گفت⁭وگو با ناصر مهاجر می⁭گوید:

«... اصولأ چپ⁭ها در سراسر ایران با لباس⁭های بسیار ساده در جامعه حضور پیدا می⁭کردند. زنان چپ اکثرأ بدون آرایش بودن. گاه ما روسری به سر می⁭کردیم؛ به⁭خصوص وقتی به محیط⁭های کارگری و محله⁭های فقیرنشین می⁭رفتیم. با روسری⁭امان می⁭خواستیم نشان دهیم که جزئی از توده⁭ی مردم هستیم. چپ⁭ها افراد ساده⁭پوشی بودند. ساده⁭پوشی نماد و نشانه⁭ای از وابستگی به طیف چپ بود.»25

دختران و پسران چپ تا به⁭رنگ زحمتکشان درآیند، لباس و پوشش ساده، ارزان و هماهنگ با پوشش کم⁭درآمدن و بی⁭درآمدان جامعه را برگزیده بودند. از بدِ روزگار این پوشش، پوششِ کم⁭سوادان، بی⁭سوادان و عقب⁭مانده⁭ترین لایه⁭های فرهنگی اجتماع هم بود. چنین پوششی به⁭ویژه برای زنان، همراه بود با احترام گذاشتن، پاسداری، و گسترش باورهای سنّتیِ به⁭شدّت مردسالارانه که رنگِ تُندِ مذهبی هم داشت.

پس می⁭توان نتیجه گرفت که در جامعه⁭ی به⁭شدّت طبقاتی آن روز، چپ⁭ها در پیِ آرزوی برقراری هژمونی زحمتکشان جامعه که بیشترشان کم⁭سواد و یا بی⁭سواد بودند، با پوشیدن لباسی که مورد تأیید آنان باشد، دیدِ آنان را نسبت به پوشش ارزان، بی⁭قیدانه و سنّتی تأیید نمودند، و می⁭دانیم که این لباس و پوششی بود دین⁭پسندانه، سنّتی، و موردِ پسند و نیاز مردان در یک جامعه⁭ی مردسالار.

در واقع بخش دگرگونی⁭طلب و انقلابی جامعه⁭ی روشنفکری و چپِ ایران در مورد زنان و پوشش آنان، مقهور سنّت و فرهنگِ عقب⁭مانده⁭ی جامعه شده بود و به⁭جای برخورد با آن، با تلاش برای خودرا به⁭رنگِ عقب⁭ماندگان فرهنگی درآوردن، آن فرهنگِ عقب⁭مانده را تأیید، و راه را برای گسترش آن به⁭دست دین⁭پروران تازه به⁭قدرت رسیده هموار کرد. آنان با تمرکز بر بُعد سیاسی انقلاب، یک⁭بار دیگر اهمیّتِ دگرگونی فرهنگی را از یاد بردند و دین⁭مَدارانِ قدرت⁭جو با تقویت همین جبهه و حمله آوردن از این سو، توانستند جبهه⁭ی چپ⁭های نامتحد را درهم شکنند و جبهه⁭های سیاسی و اقتصادی و تبلیغاتی یا رسانه⁭ای را هم یکی پس از دیگری فتح کنند.

این⁭ها همه ورای آن دید سیاسی بود که بیشترین تعداد چپی⁭ها داشتند و امپریالیسم را نخستین خوانی می⁭دانستند که باید فتحش می⁭کردند تا بتوانند پس از آن به گشودن خوان⁭های دیگر بپردازند.

در سال 1358، در همان روزهایی که سفارت امریکا اشغال شده بود و هنوز زمان زیادی از شرّ و شور بهمن 57 نگذشته بود، خانم بنفشه مسعودی که آن هنگام نوجوان و جزو ”دانش⁭آموزان پیشگام“ بوده داستانی را حکایت می⁭کند که برای ما که آن⁭روزها را دیده⁭ایم بسیار آشناست:

«در یکی از روزهای همان سال بود که مادرم مثل یک گلوله آتش از خرید بیرون به خانه برگشت. تعریف کرد که حسین آقا، قصاب محله، روی شیشه⁭ی مغازه⁭اش کاغذ چسبانده که: ”از پذیرفتن زنان بی⁭حجاب معذوریم“!مادرم با عصابنیت سر من داد کشید: پس شما چرا دیگه صداتون در نمیاد؟ چی شد؟! نگاهی عاقل اندر سفیه به مادرم کردم و گفتم: مامان، ما باید به فکر پیروزی مبارزه⁭ی ضدامپریالیستی⁭مان باشیم. تو این هیر و ویر، تو به حجاب چسبیدی؟! با غیض26 جواب داد: اینا می⁭خوان به زور چادر سر ما کنن. می⁭خوان حق لباس پوشیدن رو از ما بگیرن! شماها به فکر امپریالیسم هستین؟ واقعأ حالیتون نیست؟ مسخره کردین؟!»27

برای آنکه تنها از چپ حرف به⁭میان نیامده باشد، در کتاب خیزش زنان در اسفند 1357 به برخورد روشنفکران با تظاهرات زنان نیز پرداخته شده است. در نقل قولی که از هما ناطق آوره می⁭شود، می⁭بینیم که این تاریخ⁭نگار سرشناس چه زوری می⁭زند تا خود را در کنار سپاهِ جرّار اسلام قرار دهد. البته شایان توجه است، و نباید فراموش کرد که ایشان بعدها با این برخوردِ خودش برخوردی انتقادی می⁭کند. او به نقل از کیهان 21 اسفند 57 می⁭گوید:

«... ما هم معتقدیم که رهایی زنان جدا از رهایی طبقات زحمتکش نیست و امام خمینی مدافع طبقات زحمتکش هستند. در نتیجه این اتهاماتی را که سه چهار روزه⁭ی اخیر به ما وارد شده است، رد می⁭کنیم. به ما گفتند: ما نیروهای ضد انقلابی هستیم. شنیدیم که گفتند ما ضد حجابیم. شنیدیم که گفتند ما نیروهای طرفداران قانون اساسی هستیم. شنیدیم که گفتند ما تفرقه⁭اندازیم. ما هیچ⁭یک از اینها نیستیم... ما فقط گفتیم که پوشش هر انسان، انتخاب نوع پوشاک، از ابتدایی⁭ترین حقوق هر فرد است. بنابراین تحمیل نوع پوشاک در جهت نفی آزادی و در تحریف ایمنی اجتماعی است. ما ترسیدیم که اگر یک آزادی از ما سلب شود، آزادی از همگان سلب شده باشد...»28

می⁭توان دید که این دفاعی مذبوحانه است. این دفاع کسی است که دارند نابودش می⁭کنند. این دفاع دیگر برای این نیست که خود را از ضربه⁭ای کنار بکشی تا بتوانی ضربتی فرود آوری. این دفاع از آن نوعی است که می⁭خواهی ترحم مهاجم را برانگیزی و جانت را به⁭در ببری.

خانم سیمین دانشور نیز پیش از 22 بهمن می⁭گوید: «... من غالب اعلامیه⁭ها و مصاحبه⁭های حضرت خمینی را خوانده⁭ام و نوارهای صدای⁭شان را شنیده⁭ام و انتشارات نهضت را که در پاریس منتشر شده، به⁭دقت بررسی کرده⁭ام... ایشان بارها و بارها تأکید کرده⁭اند که آزادی⁭های فردی و اجتماعی و سیاسی را پاس خواهند داشت... [من] خوش⁭بینم.»29

و اما ایشان در اسفند ماه 57، در روزهایی که تظاهرات زنان به⁭شدّت در جریان است و آشکارا داریم می⁭بینیم که خمینی و کسانی که ایران را به غنیمت گرفته⁭اند هیچ⁭یک از «⁭ آزادی⁭های فردی و اجتماعی و سیاسی را پاس» نداشته و نمی⁭خواهند پاس بدارند، چنان حرف می⁭زند که گویی نمی⁭بیند تفرقه⁭انداز واقعی خمینی و اطرافیان او هستند که زنان کشور را به مسلمان و غیرمسلمان، و حجاب⁭دار و بی⁭حجاب تقسیم کرده⁭اند و نه زنانی که برای اعتراض به پس⁭گرفتنِ کمترین حقوقی که تا آن⁭روز توانسته بودند به⁭دست بیاورند، به خیابان⁭ها ریخته⁭اند. خانم دانشور بر این اعتقاد است که:

«متأسفانه دست⁭های مرئی و نامرئی در کار و در راه است و می⁭داند که آسان⁭ترین راه مخدوش کردن چهره⁭ی پاک انقلاب مردم ایران، تفرقه⁭اندازی و ایجاد دلهره، ترس، اضطراب و جنگ روانی است و کدام تفرقه⁭اندازی بهتر از جدا کردن گروه عظیمی از زنان زحمتکش و روشنفکر از نهضت؟... اینک مسئله⁭ی حجاب مطرح شده است... و آنچنان زنان و دختران زحمتکش و شیفته⁭ی آزادی را آشفته کرده که در این برف و سرمای زیر صفر همه⁭شان را به خیابان⁭ها کشانده است.»30

اگر نگاهی به شعارهای زنان بیندازیم، به⁭خوبی می⁭بینیم که همه عمومی، حدّ اقل، و در پاسخ به تفرقه⁭اندازی ساخته شده⁭اند. مهناز متین و ناصر مهاجر به این شعارها اشاره کرده⁭اند:

«خیزش زنان، به دلیل خودجوشی و فقدان رهبری، به همه نوع ابتکار عمل میدان می⁭داد. بسیاری از شعارهایی که در کوی و برزن به گوش می⁭رسید، درجا ساخته شد: آزادی، نه شرقی نه غربی، جهانی⁭ست؛ روز زن، نه شرقی، نه غربی، جهانی⁭ست؛ ما انقلاب نکردیم تا به عقب برگردیم؛ حجاب ما صداقت و پاکیه؛ زن آزاده حجاب فطری داره، می⁭جنگیم، علیه حجاب اجباری. شماری از شعارها نیز با الهام از شعارهایی ساخته شد که در مبارزه علیه دیکتاتوری شاه سر داده می⁭شد: در بهار آزادی، جای حق زن خالی؛ لحظه به لحظه گویم، زیر شکنجه گویم، یا مرگ یا آزادی...».31

البته کسانی هم بودند که جور دیگری می⁭اندیشیدند. مهشید امیرشاهی در داستانی گفت⁭وگوی دو زن را در باره⁭ی خیزش آن⁭روزها چنین می⁭آورد:

«از مریم پرسیدم، ⁬”به نظر تو ما جاسوس امریکائیم یا جنده؟“

مریم گفت، ”خدامرگم بده! این حرف⁭ها چیه میزنی؟“

گفتم، تلویزیون رسمی دولت موقت الان گفت... یا کلفت امپریالیسم یا فاحشه درباری... و من تو فکرم که کدوم باشم بهتره.“

مریم گفت، ”این وحشیا میخوان با این⁭جور توهینا دهن همه مارو ببندن. خب آدم دلش نمیخواد دائم بهش بگین بدکاره- بالاخره از میدون درمیره.“

گفتم، ”من اصلأ برام مهم نیست اینا اسممو چی بذارن. معلوم⁭الحال، بدکاره، روسپی- هر گهی میخوان بخورن، بخورن. اما یه چیز دیگه برام خیلی مهمه: میخوام بدونم چرا این نکبتا خیال میکنن فاحشه⁭ها حق ندارن خودشون نوع لباسشون⁭رو انتخاب کنن.“»32

انوشا هودس (Anoucha Hodes) حتا پیش از 22 بهمن به نکته⁭های بسیار جالبی اشاره کرده و وضعیتی را که پس از محکم شدن پایه⁭های حکومت اسلامی پیش⁭آمد، به⁭درستی پیش⁭بینی می⁭کند. به نکته⁭های برجسته⁭ی مقاله⁭ی او توجه کنید:

«قانون اسلامی که فرودستی ذاتی زنان و فرمانبرداری آن⁭ها از مردان را اشعار می⁭دارد، غیرمسلمانان را تحمل نمی⁭کند، مگر اینکه مطیع و خاضع باشند. در ایران، از هم اینک، خانه⁭ی بهایی⁭ها را آتش می⁭زنند و آن⁭ها را به خیابان می⁭اندازند. کاسب⁭های ارمنی برای زندگی⁭شان در هراس⁭اند. یهودی⁭ها را تهدید می⁭کنند و دشنام می⁭دهند... به نوفل⁭لوشاتو نرفتم؛ به⁭رغم اینکه دلم می⁭خواست نظرم را همانجا به گوش⁭ها برسانم. «نرفتم چون» روی در نوشته⁭ای فرمان می⁭داد: ”زن، حجاب را رعایت کن“؛ روشن⁭تر: سر جایت بمان، اطاعت کن، تابع باش...

همین حالا هم در تهران، زنانی که از گذاشن حجاب سر باز می⁭زنند و یا در این کار کوتاهی می⁭کنند، دشنام می⁭شنوند و کتک می⁭خورند... این آغاز وحشت⁭پراکنی و خودکامگی⁭ست. ساواکِ دیگری استقرار می⁭یابد؛ قدرتمندتر و قاطع⁭تر از ساواک قبلی. این⁭بار با اطمینان به اینکه در صراط مستقیم خدا قرار دارد و ایمان خلق. همین حالا هم آیت⁭الله قول داده که لیبرال⁭ها را به⁭نام قرآن مورد قضاوت قرار دهد که هیچ حق و حقوقی برای⁭شان قائل نیست. دولت شاپور بختیار، اگر ارتش و زور علیه مردم به کار نبرد- که وحشتناک و نامعقول خواهد بود- به⁭نظر می⁭رسد که محکوم به فناست. بنابراین آیا ترور تازه⁭ای بر فراز ایران دامن گسترانده است؟»33

بیان یکی از زنان فمینیست خارجی که شاهد تظاهرات زنان در آن روزها بوده نیز در این⁭جا خالی از لطف نیست. او می⁭گوید:

«ماجرا بی⁭شباهت به دوران فاشیسم نبود. من همیشه می⁭گویم که اگر کسی کتاب هیتلر را خوانده بود، می⁭فهمید جامعه آبستن چه رویدادی⁭ست. خمینی هم کتاب نوشته بود. اگر کسی کتاب او را می⁭خواند، متوجه نظراتش می⁭شد... خطر حکومت مذهبی، مرا نسبت به وضعیت ایران حساس می⁭کرد...»34

وضعیتی که با آن سرعت و شدّت در ایران پیش آمده بود تنها روشنفکران ایرانی را دچار سردرگمی نکرد: ‏‏«به عنوان مثال، پیش از اینکه خمینی نوفل- لوشاتو را ترک کند، میشل فوکو در نوول ابزرواتوار ”حلول فصلی نو ‏از معنویت اسلامی را در شخص او [خمینی] ارج می⁭نهد“.»‏ ‎ ‎

اما خانم مهرانگیز کار نکته⁭ی جالب و بُعدِ دیگری را برجسته می⁭کند که شاید به اندازه⁭ی کافی به آن دقّت نکرده باشیم:

«مجریان برنامه⁭های ضد نوآوری لزومأ روحانی و آخوند نبودند. امثال تیمسار دکتر مدنی، نظامی تحصیل⁭کرده و دنیادیده⁭ی دوران شاه و دیگر درس⁭خوانده⁭های جاه⁭طلب و انقلابی دست در کار بودند تا انقلاب را در جهاتی هدایت کنند که خواست جناح مذهبی انقلاب بود و می⁭توانست رضایت خاطرشان را جلب کند. همه در کار جلب و جذب جناح مذهبی انقلاب، از کیسه⁭ی حقوق زن مایه می⁭گذاشتند.»35

او به گفتار احمد صدر حاج سیّد جوادی وزیر کشور وقت و چهره⁭ی ملی در ضرورت تأسیس وزارت امر به معروف و نهی از منکر نیز اشاره می⁭کند.

گذشته از این⁭ها، در صفحه⁭های 404 تا 406 کتاب ”خیزش زنان ایران در اسفند 1357“ به یادمان آورده می⁭شود که چگونه بسیاری از حمله⁭های ضدّ دمکراتیک از جانب ملّی- مذهبی⁭ها صورت گرفته است. ممنوعیّت سقط جنین از سوی وزیر بهداری دکتر کاظم سامی اعلام و اجرا شد. لغو نظام وظیفه⁭ی زنان را دریادار احمد مدنی به انجام رساند. همچنین محدودیت ورزش زنان و حضور آنان در ورزشگاه⁭ها، منع زنان از قضاوت و کاهش سن ازدواج از سوی غیر روحانیان انجام گرفت. برقراری سانسور در رادیو و تلویزیون و پاک⁭سازی زنان غیر اسلامی از صدا و سیما توسط قطب⁭زاده، و محدود کردن خبرنگاران خارجی و اخراج آنان توسط عباس امیرانتظام صورت گرفت.
ویژگی⁭های تلاش و مبارزه⁭ی زنان ایرانی برای آزادی و برابری

زنان ایران از همان زمان ناصرالدین شاه قاجار، از سال 1270 خورشیدی برابر با 1901 میلادی و آغاز قرن بیستم خود را وارد میدان مبارزه کردند. دادن حق انحصار دخانیات ایران به یک شرکت انگلیسی به ”جنبش تنباکو“ کشید و «به ناگهان دسته⁭ی بزرگی از زنان تهران، جوشان و خروشان به میان مردم هجوم آورده و با صدای بلند به مردم چنین گفتند: اگر مردان ما بخواهند نسبت به این واقعه بی⁭اعتنا بمانند و تسلیم شوند ما زنان چادرهای[مان] را به⁭دور انداخته لباس مردانه می⁭پوشیم و نخواهیم گذاشت حق ملی ما به دست بیگانگان بیفتد و سپس با شعارهای کوبنده⁭ی خود مردان را به ادامه⁭ی مبارزه⁭ی مقدس ملی دعوت نمودند.»36

پانزده سال بعد، در سال 1285 زنان ایرانی یک⁭بار دیگر در صحنه⁭ی مبارزه پا پیش می⁭گذارند و در سال بعد، هنگامی که وکیلان مجلس می⁭خواهند تسلیم اولتیماتوم روسیه شوند «به ناگهان 300 تن از زنان مبارز که در زیر چادر و لباس و توی آستین⁭های خود تپانچه و یا کارد و قمه پنهان کرده بودند، پدیدار گشته و از رئیس مجلس خواستند تا نمایندگان آن⁭ها را به درون جلسه اجازه⁭ی دخول دهد. ولی رئیس مجلس راضی به ملاقات نمایندگان آن⁭ها نشد. بنابراین، این زنان شیردل تپانچه⁭های خود را برای تهدید عیان کرده و نقاب⁭های روی خود را پاره کرده و به دور انداخته و چند نفر از ایشان طی یک سخنرانی غرایی گفتند: اگر وکلای مجلس در انجام وظایف خود و محافظت و برقراری شرف ملت ایران تردید نماید، ما مردان و فرزندان خود را کشته و اجسادشان را در همین⁭جا خواهیم افکند. مجلس در تحت نفوذ این تهدیدها طی شور کوتاهی اتمام حجت را رد کرد و دولت روسیه تزاری که پی به تصمیم مجلس و اراده ملت برده بود، اجبارأ قزاقان خود را از شهرهای اشغالی فراخواند.»37

در همین دوران مشروطه، به نقل از روزنامه⁭ی مهم حبل⁭المتین «در یکی از زد و خوردهایی که بین اردوی انقلابی مشهور ستارخان با لشکریان شاه درگرفت، بین کشته⁭شدگان انقلابیون جسد 20 زن مشروطه⁭طلب در لباس مردان پیدا شده.»38

در سال 1289 در شیراز ”مجمع انقلاب زنان“ برای به⁭دست آوردن حقوقی برای زنان و برعلیه حجاب تشکیل می⁭شود و مجله⁭ی ”دختران ایران“ را منتشر می⁭کند. پس از آن⁭که ایران دارای قانون اساسی می⁭شود و آزادی⁭هایی نسبی پدید می⁭آید، زنان بیکار نمی⁭نشینند و انجمن⁭هایی تشکیل می⁭دهند و نشریاتی منتشر می⁭کنند.

مهناز متین و ناصر مهاجر در بخش ”اسناد“ در پایان جلد نخست، با رجوع دادن ما به سندهای بسیار نشان می⁭دهند که هرگاه در ایران مبارزه⁭ای برای آزادی، دمکراسی و حق⁭جویی پیش آمده، زنان هم پا به میدان گذاشته⁭اند. اما با تأسف بسیار باید سخن خانم ژاله احمدی را در باره⁭ی جنبش شش روزه⁭ی زنان در 57 تأیید کرد که می⁭گوید:

«بله؛ این جنبش منفرد ماند چرا که جامعه⁭ی ما زنان را جزء ملت، جزء خودش نمی⁭بیند. حمله به زن⁭ها را حمله به ملت نمی⁭دید. شکست زن⁭ها، در حقیقت شکست انقلاب بود...».39

ویژگی⁭های خیزش زنان در 57

مارتین استورسی (martine storti) نویسند، و از زنان مبارز جنبش زنان در باره⁭ی جنبش زنان در 57 می⁭گوید:

برای اولین بار در تاریخ انقلاب⁭ها، زنانی پیدا شده بودند که می⁭گفتند: ما نمی⁭خواهیم فراموش⁭شدگان انقلاب باشیم و نمی⁭خواهیم به⁭نام انقلاب هرچیزی را بپذیریم.. در انقلاب⁭های گذشته، چنین اتفاقی نیفتاده بود...»40

«آن زلنسکی از پیشگامان جنبش آزادی زنان در فرانسه این حرکت را ”نخستین نشانه⁭ی همبستگی بین⁭المللی“ زنان می⁭شناسد. ژیزل حلیمی، وکیل دادگستری و کوشنده⁭ی سرشناس حق زن، در باره⁭ی شکل⁭گیری کمیته⁭ی بین⁭المللی حقِ زنان می⁭گوید: ”... نخستین نشانه⁭ی مشخص همبستگی جهانی برای فمینیست⁭ها هویدا شده است. به همت این زنان، مبارزات انترناسیونالیستی می⁭تواند معنایی دوباره پیدا کند.“».

باید گفت که کمیته⁭ی بین⁭المللی حقِ زنان در 24 اسفند 58 برای پشتیبانی از جنبش زنان ایران شکل گرفت. «شماری از چهره⁭های آشنای جنبش فمینیستی اروپا که نسبت به سرنوشت زن در حکومت دینیِ برآمده از انقلاب دل⁭نگران بودند، این کمیته را به وجود آوردند و سیمون دوبووآر را به ریاست آن برگزیدند. کمیته در 19 مارس (29 اسفند) هیئتی هجده نفره را راهی ایران کرد. این⁭ها روزنامه⁭نگار، دانشگاهی، نویسنده، سینماگر و... بودند. یک فمینینست مصری نیز برای سفر به ایران، از قاهره خود را به پاریس رساند.»41

«همبستگی جهانی با زنان مبارز ایرانی، به فرانسه محدود نماند. در اندک زمانی صدها گردهم⁭آیی، همایش، راه⁭پیمایی و تظاهرات در شهرهای بزرگ دنیا برگذار گردید؛ از رُم، میلان، مادرید، بارسلون، بروکسل گرفته تا مونترال، ونکوور، نیویورک و واشنگتن. ده⁭ها مقاله، اطلاعیه و تراکت نه تنها حسِ همدردی زنان اروپایی و آمریکایی را نسبت به ستمی که در کمین زن ایرانی نشسته بود برانگیخت، بلکه با همدلی زنان پیشروی کشورهایی با اکثریت مسلمان، به ویژه در شمال افریقا روبه⁭رو گشت...»42

از سوی زنان مبارز جهان نیز جمله⁭های بسیار مهمی در باره⁭ی مبارزه⁭ی پرشور زنان ایران ساخته و پرداخه می⁭شود:

«در یکی از مهم⁭ترین ماهنامه⁭های فمینیستی فرانسه می⁭خوانیم: ”جنبش زنان ایران، ما را بیدار کرد؛ به مبارزات⁭مان جوششی تازه بخشید.“ کیت میلت، جنبش زنان ایران را ”شورانگیزترین“ تجربه⁭ی فعالیت⁭های فمینیستی خود خواند. گروه زن آینده (فرانسه)، زن ایرانی را در آن بُرش زمانی، ”سخنگوی تمام زنان جهان“ نامید. ماریا آنتونی⁭یتا ماسیوچی، کُنشگر حقوق زنان و سیاستمدار چپ⁭گرای ایتالیایی، جنبش زنان ایران را نخستین نمونه⁭ی شورش زنان در متن یک وضعیت انقلابیي بازشناخت و آن را با ”شورش ملوانان کرونشتات“ مقایسه کرد.»43

و بر تارک یکی از اطلاعیه⁭هایی که در 11 مارس برابر با 20 اسفند 57 در پاریس پخش می⁭شود، این شعار به⁭چشم می⁭خورد:

«وقتی زنان ایرانی زنجیرهایشان را پاره می⁭کنند، همه⁭ی زنان جهان⁭اند که به همراه آن⁭ها پیش می⁭روند!»44

آن⁭هنگام چه⁭کسی می⁭دانست که چنان شوری با چنان شرّی این⁭گونه فرومی⁭نشیند و در ایران تراژدی روسری و حجاب که یک⁭بار برداشتنش مصیبت شده بود، این⁭بار دوباره بر سر گذاشتنش مصیبتی نو می⁭آفریند و این شعار را نیز واژگونه می⁭کند، چنانکه می⁭توانیم آن⁭را چنین بخوانیم:

وقتی زنان ایرانی نتوانند زنجیرهایشان را پاره کنند، همه⁭ی زنان جهان⁭اند که به همراه آن⁭ها پس می⁭روند!

مسعود کدخدایی

آبان 1392 (اکتبر 2013)

1 . ص. 17 دفتر نخست- به نقل از بیانیه زنان مجاهد که در روزنامه آیندگان، 26 دی 1357 منتشر شده است.

2 . ص. 52 دفتر نخست- به نقل از روزنامه اطلاعات.

3 . ص. 51 دفتر نخست- به نقل از روزنامه⁭های کیهان و اطلاعات.

4 . ص. 54 دفتر نخست- به نقل از روزنامه اطلاعات.

5 . ص. 55 دفتر نخست- به نقل از روزنامه اطلاعات 17 اسفند 57.

6 . ص. 51 دفتر نخست- به نقل از روزنامه کیهان، پنجشنبه 10 اسفند 57.

7 . ص. 57 دفتر نخست- به نقل از هفته⁭نامه تایم 26 مارس 1979.

8 . ص. 63. دفتر نخست- به نقل از تهران مصور 25 اسفند 57.

9 . ص. 63. دفتر نخست- به نقل از اسناد لانه جاسوسی، ج 28، ص. 22

10 . ص. 65 دفتر نخست- به نقل از کیهان.

11 . ص. 70 دفتر نخست.

12 . ص. 75 دفتر نخست.

13 . ص. 83 دفتر نخست.

14 . ص. 78 دفتر نخست.

15 . ص. 85 دفتر نخست.

16 . ص. 85 دفتر دوم- به نقل از گزارش سفر هیئت نمایندگی کمیته⁭ی بین⁭المللی حق زنان به ایران، ص. 30.

17 . ص. 85 دفتر نخست.

18 . خلاصه شده از صفحه⁭های 88 تا 90.

19 . ص. 93 دفتر نخست- به نقل از آیندگان 22 اسفند.

20 . ص. 95. دفتر نخست- به نقل از کیت میلت (Kate Millett).

21 . ص. 96. دفتر نخست- به نقل از کیهان، 22 اسفند 1357.

22 . ص. 139 دفتر نخست- از فریده زبرجد.

23 . ص. 234 دفتر نخست.

24. ص. 249 دفتر نخست- از اکرم موسوی.

25 . ص. 463 دفتر نخست.

26 . ”غیض“ به معنای فرونشستن آب است و در کتاب به غلط به⁭جای ”غیظ“ نوشته شده که به معنای خشم است.

27 . ص. 184-185. ج. نخست.

28 . ص. 549. ج. نخست.

29 . ص. 527. ج. نخست. به نقل از آیندگان، 9 بهمن 57.

30 . ص. 528. ج. نخست. به نقل از کیهان، 20 اسفند 57.

31 . ص. 614. ج. نخست.

32 . امیرشاهی، مهشید: در سفر- چاپ امریکا: شرکت کتاب، 1374 [1995]. ص. 251

33 . ص. 714-715. ج. نخست. به نقل از نوول ابزرواتوار، شماره 12 فوریه 1979. این مرجع در ص. 728 مشخص شده است.

34 . ص. 227. ج. دوم. الیزابت سالوارزی (Elisabeth Salvaresi) در مصاحبه با مهناز متین (2009). او در همین مصاحبه و همین صفحه اشاره می⁭کند که: ”برای مذهب، تفاوت دو جنس، اساس سلسله⁭مراتب جامعه است“.

35 . ص. 566. ج. نخست. به نقل از: کتاب «شورش: روایتی زنانه از انقلاب ایران» نوشته⁭ی مهر انگیز کار، نشر باران- سوئد. 1385

36 . ص. 669. ج. نخست. نقل به معنی از ”تاریخ بیداری ایرانیان“ نوشته⁭ی ناظم⁭الاسلام کرمانی.

37 . ص. 669-670. ج. نخست. به نقل از ”اختناق در ایران“ نوشته⁭ی مورگان شوستر.

38 . ص. 670. ج. نخست.

39 . ص. 248. ج. نخست.

40 . ص. 262. ج 2.

41 . ص. 9. ج 2.

42 . ص. 10. ج 2.

43 . ص. 11. ج 2. برای دریافت توضیحات بیشتر می⁭توان به زیرنویس⁭های همین صفحه در اصل کتاب مراجعه کرد.

44 . ص. 71. ج 2.