دور باطل فرار مغزها و فقر جامعه

Mon 19 07 2010

در ایران با هزار زحمت و مشقت مدرک گرفتهاید و حالا در به در دنبال راهی برای خروج از کشور و گرفتن اقامت در کشور دیگری هستید. قصد دارید به جایی بروید که قدرتان را میدانند و به شما امکان پیشرفت میدهند؟
یکی از مهمترین عوامل رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سرمایه انسانی است. ایران از جمله کشورهایی است که در آن فرار مغزها به یک پدیده جدی تبدل شده است. به عقیده کارشناسان علت فرار مغزها گذشته از عوامل اقتصادی، فقدان امنیت اجتماعی، گسترش فساد و تبعیض است.
گفتوگو با مهرداد درویش پور، پژوهشگر مسائل اجتماعی در سوئد

دویچه وله: براساس گزارش صندوق بین المللی پول، سالانه حدود ۱۸۰ هزار ایرانی تحصیلکرده از ایران خارج می شوند که این زیانی است برابر با ۵۰ میلیارد دلار در سال. به نظر شما این خروج چشمگیر سرمایه ی انسانی چه پیامدهایی برای یک کشور در حال توسعه می تواند داشته باشد؟

مهرداد درویش پور: نخستین پیامد آن گسترش فقر در کشور است. اگر نگوییم رکود اقتصادی، به نوعی کاهش تولیدات در کشور را در پی خواهد داشت. علاوه بر آن انگیزهی رشد را کاهش خواهد داد. بدین ترتیب فقط تأثیرات اقتصادی ندارد بلکه امید به بهبود را کاهش خواهد داد.

خود این عواملی که اشاره کردید، علت فرار مغزها نیستند؟

این دو بر روی هم تأثیر میگذارند. یعنی به نوعی دور باطلی ایجاد میکند. از یکسو نابسامانیها موجب فرار مغزها میشود. از سوی دیگر، فرار مغزها هم کشور را فقیرتر میکند و کشور را در زمینهی انگیزهی پیشرفت ناتوانتر میسازد. به نظرم در این زمینه سیاستهای حاکمیت نقش کلیدی و مهمی دارد. اگر جامعه ای با یک سیاست برنامهریزی سالم و یک دولت دموکراتیک بتواند امکان شرایط بهتری برای سرمایه های انسانی و اقتصادی و فرهنگیایجاد کند، طبیعتا جامعه با نوعی شادابی روبه رو خواهد بود و مغزهای انسانی آن هم انگیزهی تولید فکری در کشور را بیشتر خواهند داشت. وگرنه در کشوری که دولت آن کوچکترین وقعی به نخبگان فکری خود نمینهد ، و حتی خود به نوعی در هل دادن این نخبگان به فرار از کشور نقش مهمی دارد، طبیعی است که راه چارهای جز گریز باقی نمیماند.
در تمام دنیا نخبگان فکری به محض این که ببینند شرایط موجود امکان اثرگذاری در جامعه را کم میکند، به کشورهایی که شرایط بهتری را فراهم میکنند، فرار میکنند و این امری است که در تاریخ همواره دیدهایم. این امر برای کشور میزبان بسیار سودمند است و برای خود این افراد هم زمینه های رشد فراهم میکند. اما برای کشور مادر، کشوری که این نخبگان از آن گریخته اند، مسائل و دشواری های بسیاری در پی دارد که مقصر اصلی آن معمولا دولتها و سیستم های حاکم است که باعث فرار مغزها میشود.

آقای درویش پور با توجه به صحبتهایی که کردید و با توجه به تحقیقاتی که در این زمینه کردهاید، آیا با وجود همهی مواردی که برشمردید، علاقهای به بازگشت در میان مهاجران ایرانی دیده میشود؟

علاقه به بازگشت از قضا در میان ایرانیان مهاجر گسترده است. اجازه دهید من در این مورد توضیح بیشتری دهم. واقعیت این است که فرار مغزها از کشورهای فقیرتر، کشورهای کمتر توسعه یافته به کشورهای توسعه یافته یک روند طبیعی است. به گونه ای که حتی اگر شما بهترین دولت دموکراتیک را هم داشته باشید، بازهم ما با فرار مغزها ازجمله به آمریکا روبه رو خواهیم بود.. حتی از خیلی از کشورهای جهان که نظامهای دموکراتیک دارند، افراد نخبه به دلیل فرصتهای بهتری که آمریکا فراهم میکند، به آنجا سفر میکنند و در آنجا سکنی می گزینند.
اما در مورد فرار مغزهایی که ریشه ی آن دلیل سیاسی دارد، معمولا میل به بازگشت به کشور طبیعی است و تا آنجا که به مورد ایران برمیگردد، به گمان من و بنا به مصاحبههایی که با بسیاری از ایرانیان مهاجر که در کشورهای غربی جا افتاده اند انجام گرفته اسست، تمایل به بازگشت یک میل بسیار نیرومند است.
به گمان من اگر شرایط مناسبی در کشور فراهم شود، این میل به بازگشت به واقعیت میپیوندد و میل بازگشت به کشور در بخشی از این نخبگان به خصوص با توجه به بیگانه ستیزی، نژادپرستی یا حس غربتی که برخی از آنان در جوامع غربی با آن رو به رو می شوند، افزایش پیدا میکند. بسیاری مایلاند در سرزمین مادری اشان باشند که این امر میتواند ناشی از دلتنگی باشد و یا میتواند ناشی از خستگی در کشور جدید باشد. اما مدلی که متعارفتر است این است که این نخبگان معمولا یک خصلت جهان وطنی پیدا میکنند. نظیر خصلت سیاستمداران، بازاریان یا صاحبان سرمایه ای که جهان وطن میشوند. یعنی مثلاً هم در کشور آمریکا سکنی میگزینند، هم به کشوری نظیر ایران میآیند و اینها در واقع چند کشور را موطن خود میکنند. از این نظر به گمان من شرایط کشور اگر مناسب شود، ما شاهد بازگشت بخشی از این نخبگان خواهیم بود.
بخش دیگری هم حتی اگر نخواهد به میهن خود برگردد، دستکم رفت و آمدهای بسیار گستردهای به ایران خواهد کرد و پل ارتباطی برای پیشرفت میان کشوری که در آن سکنی دارد و سرزمین مادریاش خواهد شد. از این نظر بهبود شرایط جامعه به توسعه ی روابط بین المللی حتی بین کشورها از طریق این نخبگان که پل ارتباطی مهمی هستند، خواهد انجامید.
(متن ویرایش شده گفتگوی صدای آلمان با مهرداد درویش پور به تاریخ 16-07- 2010 )
مصاحبه گر: نیلوفر خسروی
تحریریه: بهمن مهرداد