مجید صدقی

سینمای ایران دارای یک مشکل تاریخی است که همچنان بربدنه این سینما سنگینی می کندوآن هم گرایش این سینما به بزرگ نمایی و قهرمان پروری مردان ونادیده انگاشتن زنان است .البته زن ستیزی در سینمای ایران حرف تازه ای نیست و حتی می توان گفت از ابتدای تاریخ سینمای ایران تاکنون تعداد فیلم هایی که چهره ای منفی از زنان نمایش داده شده بیش از مردان بوده است .یک نمونه معروف از این زن ستیزی رامی توان در یکی از فیلم های قدیمی سینمای ایران افسونگر( 1331) مشاهده کرد.در این فیلم هوسرانی های یک زن (ژاله) باعث از هم پاشیده شدن زندگی خانوادگی یک زوج ( ناصر ملک مطیعی و دلکش ) می شود که البته طبق معمول بعدها به سزای عملش میرسد.داستان زنان هوسباز ومردان نجیب و چشم وگوش بسته بعدها در بسیاری دیگر از تولیدات سینمای ایران تکرار می شود. مرحوم ساموئل خاچکیان درفیلم معروفش فریاد نیمه شب( 1340) باشرکت پروین غفاری در نقش یک زن هوسران یکی ازخبیث ترین زنان تاریخ سینمای ایران را به نمایش گذاشت. غفاری بعدها در فیلم های دیگری بازی کرد که به نوعی تکرارنقشش در فیلم خاچکیان بود اوهرچند باسروصدا و تبلیغات بسیار وارد سینماشد اما همان طور هم آرام و بی سروصدا سینماراترک کرد وهیچ خبری از اونبود تادوسه سال پیش که جمهوری اسلامی او را وادار کرد تا کتاب دراعماق تاریکی را که به اصطلاح زندگی نامه اش بود را بنویسد

.در نیمه دهه 1330 که اوج ساخت فیلم هایی در ستایش از خصلت مردی و مردانگی بود فیلم های مرحوم مجید محسنی در واقع بیانیه هایی بودند در ستایش از مردانی که زندگی شان در کمک به دیگران خلاصه شده است . فیلم لات جوانمرد با کارگردانی و بازیگری محسنی آغازی بود برساخت فیلم هایی که محوراصلی آن ها رامردان تشکیل می دادند دراین سالها نقش زنان در فیلم ها یا زنانی اغواگر بود و یازنانی در قالب کلیشه ای مادران رنج کشیده که نمونه معروفش شهلا ریاحی بود.او ازهنگامی که بازیگر جوانی بود نقش مادر رابازی می کرد که این پروسه تا همین یکی دو سال پیش که او بطورکلی از سینما کناره گیری کرد ادامه داشت.

مرد سالاری در سینمای ایران که فیلم های معروف به فیلم های جاهلی نیز بخشی از آن بود باخود لمپنیسم را هم وارد سینمای ایران کردو سینمای ایران چنان در محاصره مردان در امد که موجب اعتراض برخی از بازیگران زن شد.به طور مثال فرزانه تاییدی در گفت و گویی با نگارنده که در روزنامه کیهان و هم چنین کیهان هوایی مورخ اول تیر1353 چاپ شد با انتقاد از سینمای ایران در مورد محمد علی فردین گفت که فردین با بازی در فیلم مبتذل گنج قارون نوعی آسان پسندی را درسینمای ایران برای نماشاگر فارسی زبان بدعت گذاشت.

در همین سالها پس از ناصرملک مطیعی و فردین بازیگر بااستعدادی مثل بهروز وثوقی که بازیگر محبوب تماشاگران فیلمهای ایرانی بوددر فیلم هایی بازی می کرد که نقش اصلی برعهده مردان بود او درفیلم قیصر ساخته مسعود کیمیایی (1348) به تنهایی مجری قانون می شود وبرای انتقام گرفتن از کسانی که در خودکشی خواهر وقتل برادرش دست داشته اندآنان را به قتل می رساند در واقع بعد از قیصر بود که فیلم های مردانه در سینمای ایران رشد کرد و به ویژه فیلم هایی که شخصیت های اصلی کلاه مخملی ها بودند سینمای ایران را دراختیارخود گرفتند .در این سالها حتی فیلم سازانی که مدعی ساخت فیلم های متفاوت بودند بیش تر به قصه های مردانه تمایل پیدا کردند در اولین فیلم بلند امیرنادری خداحافظ رفیق سه شخصیت اصلی داستان( سعید راد چلال و ذکریاهاشمی) هستند و زن نقش فرعی دارد دراین سالها که مردان همچنان یکه تاز مردان بودند ساخت فیلمی مثل بی تا به کارگردانی مرحوم هزیر داریوش درباره زندگی دختری که باخانواده خود در تضاد است ودر عین حال ازسوی کسی که دوستش دارد بی مهری می بیند به عنوان یک اتفاق خوب در سینمای ایران ارزیابی شد. این فیلم با بازی خوب گوگوش از معدود فیلم های ایرانی است که زن نقش محوری وتاثیرگذار دارد .البته پیش از داریوش ابراهیم گلستان در فیلم خشت و آیینه نگاه چدی تری به نقش زن در چامعه داشت .بازی خوب زنده یاد تاچی احمدی از نکات مثبت این فیلم بشمار می رود.درسال 1357با تثبیت رژیم چمهوری اسلامی بیم ان می رفت که سینمای ایران به طورکلی تعطیل شود زیرا که بسیاری از افراطیون مذهبی معتقد بودند که سینمادراسلام حرام است اما مدتی بعد هنگامی که این بیانیه صادر شد که ماباسینما مخالف نیستیم بافحشا مخالفیم سرانجام مهرتایید برسینمای ایران زده شد.امااز آنجا که فعالیت دوباره سینماگران ایرانی باجنگ ایران و عراق مصادف شد .و ساخت فیلم هایی در باره جنگ سینمای ایران را به تسخیرخود درآورد.طبیعی بود که موضوع جنگ در فیلم ها مجالی برای حضور زنان نمی داد و زنان در فیلم های جنگی همواره نقش های حاشیه ای داشتند . در این سالها فیلم های غیرجنگی نیز غالبا ملودرام هایی نازل و احساساتی بود که ستاره های آن بازیگرانی مثل افسانه بایگان و پروانه معصومی بودندکه حضورشان در فیلم ها در حد چای آوردن برای شوهر ویا گریه کردن از دست روزگار بود

به رغم ماهیت جمهوری اسلامی که همواره زنان رابه مثابه ضعیفه نگاه می کند شروع فعالیت چند فیلمساز زن در سینمای ایران باعث شد که سینمای ایران تاحدودی از دایره مرد سالاری بیرون بیاید و حداقل به نقش زنان در فیلم ها اهمیت بیشتری داده شود. اما به هرحال هرگونه تلاش برای ارتقای نقش زنان در فیلم ها با واکنش های منفی روبه رومیشد و حتی بسیاری از منتقدان سینمایی فیلم های زنان فیلمساز را برگرفته از خصوصیات زنانه آنان توصیف می کردند.در چنین شرایطی گرچه جمهوری اسلامی برای آن که خودرا آزاداندیش نشان دهد هیچ مخالفتی در مورد فعالیت زنان فیلمساز نکرد اما در مواقعی که فیلم نامه ها برای مجوز به ارشاد داده می شد انواع و اقسام اشکال تراشی ها صورت می گرفت . در حالی که پوران درخشنده با ساخت فلیلمی مثل پرنده کوچک خوشبختی زبانی احساساتی را به کارگرفت تهمینه میلاتی که پیش از این با مسعود کیمیایی به عنوان دستیار در خط قرمز همکاری داشت از جمله فیلمسازانی بود که درگیری های بسیاری با مسولان سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی داشت و این در گیری ها در مورد دو فیلمش دو زن و نیمه پنهان بیش از دیگر فیلم هایش بود. میلانی برای فیلم اخیرش می خواست از شخصیتی که در سال های اول انقلاب به زهرا دیوونه معروف بود و کارش برهم زدن تظاهرات دانشچویی بود در فیلمش استفاده کندکه گرچه با مخالفت بسیار روبه رو شد اماسرانجام موفق شد این شخصیت را در فیلم نامه اش بگنجاند .میلانی پیش از این هم برای فیلمش کاکادو به خاطر استفاده از دختربچه نه ساله ای که در فیلم حجاب نداشت مورد شماتت ارشادی ها قرارگرفته بودو حتی این موضوع باعث شد که کاکادو زودتراز موعد مقرر از پرده سینماها برداشته شود.میلانی بعدها در مصاحبه های گوناگونی که بامطبوعات انجام داد گفت که او قبل از هرچیز یک فیلمساز فمینیست است چنین اعتراف هایی باعث شد که منتقدان سینمایی به .موضع گیریهای او در فیلمهایش بتازند واورا یک فیلمساز مرد ستیزتمام عیار بدانند .البته خانم میلانی در اخرین فیلمش آتش بس که سال پیش با یک میلیارد تومان پرفروش ترین فیلم سال لقب گرفت ظاهرا از موضع خصمانه اش نسبت به مردان تجدید نظر کرد و این بارموفق شد در چامعه مردسالار ایران از سوی منتقدان نمره بهتری بگیرد

.فیلمساز زن دیگری که فعالیت در سینما را پس از انقلاب شروع کرده رخشان بنی اعتماداست که بیش تر در فیلم هایش به طرح موضوع های اجتماعی والبته در چارچوب قوانین جمهوری اسلامی می پردازد . بنی اعتماد با دو فیلم نرگس و روسری ابی شاید برای اولین بار در سینمای پس از انقلاب به زن نگاهی واقع گرایانه انداخت اماحتی این فیلم ها باتوچه به فشار حکومت در جلوگیری از هرگونه اندیشه آزاد در برخی لحظه ها دچارضعف بودند.در سالهای اخیر که فعالیت ها و مبارزات زنان در داخل کشور به رغم همه فلشارها و محدودیت ها رو به افزایش است فیلمسازانی مثل بنی اعتماد هیچ گاه موفق به ساخت فیلم های به منظور بیان واقعیت ها نشده اند . فیلم نامه هایی در باره موقعیت زنان در ایران امروز یا کم تر نوشته می شود و یا آن که آن چنان دستخوش تغییرات می شوند که از ایده های اصلی فیلم نامه نویس به دور می افتدو معمولا ملغمه ای می شود که با واقعیت های موجود در ایران درتضاداست.در چنین شرایطی طبیعی است که سینمای مردانه همچنان یکه تاز میدان باشد.