آوازه گری ، تحریف و ذهن مخدوش تاریخی آقای علی میرفطروس
"تاریخ به راه راست رود كه روا نیست در تاریخ تبذیر و تحریف "
ابوالفضل بیهقی
·
ترفند دیگر آقاى
میرفطروس (در رویارویى با نقد هایى كه، به
بیانات و نوشته هاى ایشان با دیدى انتقادى مى نگرند)
پاسخ دادن با نام اشخاص دیگرى است، كه اولاً - خود را،
تلویحاً از مریدان و طلبه‌هاى آقاى میرفطروس به خواننده معرفى مى‌كنند ثانیاً-
عموماً به مدارك تحصیلى بالا تشخص مى یابند. ثالثاً - چونان محصولات یك بار مصرف،
یك بار و فقط یك بار در صحنه مجادلات ادبى ظاهر شده و سپس براى همیشه به تاریك
خانه اشباح بر مى گردند. در واقع آقاى میرفطروس، از‌زبان فضلایى كه وجود خارجى
ندارند، براى خود به آوازه گرى مى پردازد.
احمد افرادی
afradi@gmx.de
این مقال، ناظر به
"مصاحبه" اى؟! است با آقاى میرفطروس، به نام " مدرنیته و بایست ها
و بن بست هاى پیدایش آن در ایران "، كه در‌گاهنامه ى " تلاش ، دوره
جدید، هامبورگ، ش 4،5" به چاپ رسیده است؛ همینطور درنگى دارد برحضور
وعملكرد و نقش فرهنگى- پژوهشى آقاى میرفطروس ، در سال هاى اخیر.
آن گونه كه از مقدمه نشریه تلاش،
بر گفتگوى مذكور برمى آید، پرسشگر یا پرسشگران برآنند تا "بر بستر بحث هاى
سنت و مدرنیته، مصاحبه اى با آقاى میر فطروس انجام" دهند و از دیدگاه او،
" نگاهى ... به تاریخ صدساله ى ایران، الزامات و اجبارهاى تاریخى و نقش و
تأثیر نیروها و اندیشه هاى اجتماعى در پیدایش این اجبارها و وضعیت كنونى" ایران
داشته باشند.
به گمان من، این "مصاحبه"(
به روال معمول این سالها) نه گفتگو كه مكاتبه‌اى است از طریق" فكس"؛
یعنى از نوع پرسش و پاسخ كتبى است . پاسخ آقاى میرفطروس ، به سئوالات ،
اما گاه سخت آشفته و بى ربط است. از همه چیز مىگوید، اما غالباً از موضوع
اصلى كمتر مى گوید و یا هیچ نمى گوید . خلط مبحث مى كند و آسمان و زمین را به هم
مى بافد. به جاى روشنگرى در كار آوازه گرى است. در پاسخگویى سخت فخر فروش است و
پرگو و غالباً( به جاى توضیح و پاسخ سره) سر آن دارد كه محفوظاتش را به نام
پژوهش هایش به رخ بكشد. بى اعتنا به مضمون سؤالات، در كار سامان دهى و تبلیغ
باورهاى خود و آوازه‌گرى است. خلاف آن چه كه در كار تحقیق مرسوم است، نظراتش را
نه با شك كه با یقین شروع مى كند و با حكم به پایان مى برد؛ در واقع خواننده را به
هیچ مىگیرد و با او به استبداد رفتار مىكند. آقاى میرفطروس، در این گفتگو كم
حوصله است و نابرد‌بار، هم از این رو، گاه در برابر اصرار پرسشگر در طرح و تكرار
بعضى سئوالات پایه‌اى، كه مطلوب او ( آقاى میرفطروس) نیست، اختیار از كف مى دهد و
بر مىآشوبد و حتى، تلویحاً انگ دیر‌فهمى به پرسشگر مىزند؛ در مورد سازمان ها و
نیروهاى سیاسى ( آن هایى كه نه مطلوب، كه مغضوب او هستند) بیشتر پرونده سازى مىكند
تا روشنگرى؛ بى هیچ وجدان معذبى آراء و نظرات مخالفین عقیدتى خود را تحریف كرده و
سند سازى مى كند؛ حاصل مطالعات و پژوهش هاى دیگران را به نام خود ثبت مى كند و
مهمتر از همه این كه، آقاى میرفطروس، به جاى تحقیق تاریخى دركار تبلیغ تاریخى است.
به همه این ادعاها به جایش خواهم
پرداخت.
گفتم كه این گفتگو و به تبع آن آقاى
میرفطروس بر آن است كه به تاریخ صدساله اخیر ایران بپردازد. درست به همین دلیل نوشته
ى او، مباحث گوناگونى، مثل علل و عواملى كه نهضت مشروطیت را موجب شدند، نیروهاى شركت
كننده در جنبش مشروطیت، این ادعا كه ..." مشروطیت... انقلاب به معناى تعریف
شده و شناخته شده این كلمه ( نیست) از این رو اطلاق نهضت یا جنبش، به مشروطیت
شاید درست تر باشد" ، اهداف انقلاب
مشروطه ، این كه برخلاف نظر برخى محققین "انقلاب مشروطیت انقلابى بورژوا-
دموكراتیك نبود" ، نقش روشنفكران در انقلاب مشروطیت و انقلاب بهمن و دلایل
وقوع این دو انقلاب، علل كلى انقلابات، علل موفقیت و یا ناكامى جنبش مشروطیت، نقش
و موقعیت كنونى اسلام در ایران، روند مالكیت در ایران، مدرنیته و تمایزش با مدرنیسم،
علل ناكامى مدرنیته در ایران، كتاب ها و تحلیل هاى منتشر شده در مورد دوران پهلوى
ها، تحلیل شخصیت رضاشاه و اوضاع سیاسى اجتماعى ایران درهنگام ظهور‌او ،" نیهیلیسم
ویرانساز روشنفكران ایران"! در روزگار محمدرضاشاه، تجددگرایى ایرانى، جنگ
جهانى دوم و علل "عدم پایدارى " ارتش ایران در مقابل نیروى متفقین و و
و را در بر مى گیرد. از این رو، مسائل مطرح شده در این پرسش و پاسخ، به دلیل تنوع
و كثرت شان، لاجرم در سطح باقى مى مانند ، و تنها مى توانند خوراكى باشند براى ذهن
هاى آسان طلب و ساده پذیر؛ و درست به همین دلیل، پاسخ ها غالباً شكل
رجزخوانى و " احكام" و دستورالعمل به خود مى گیرند و در هیئت زبانى
مبتنى بر عتاب و خطاب و جملات تأكیدىِ "روتوش" شده، برآنند تا خواننده
را مرعوب كنند. هم از این رو، نقد این نوشته آقاى میرفطروس آسان نیست. چرا كه
شخص نمى داند از كجا شروع كند و به كدام ادعا پاسخ گوید. مقابل كدام بى انصافى
سكوت اختیاركند و...
گفتم كه آقاى میرفطروس در این پرسش
و پاسخ كتبى، به موضوعات متنوعى مى پردازد. بدیهى است كه هریك از این موضوعات، به جاى
خود مى تواند محل توجه و بحث باشد ، اما به نظر مى رسد كه، از این میان، سه مورد
به شكل سه ادعا محورى بوده و از اهمیت خاصى برخوردار مى باشند ؛ و به گمان من، همه
تلاش وتمهیدات نویسنده محترم، تلویحاً در خدمت القاى این سه ادعا است:
"1ـ دوره ى رضاشاه و محمدرضاشاه
... از درخشان ترین دوران تاریخ صدسال اخیر است."
"2ـ در طول سالهاى قبل از انقلاب57،
مبانى و اصول اعتقادى مشترك، نیروهاى ماركسیستى و مذهبى را به هم پیوند مىداد
... ودر واقع، سالها پیش از ظهور آیت الله خمینى، فلسفه ى ولایت ( چه دینى،
چه لنینى) و تئورى انقلاب اسلامى، به وسیله روشنفكران و فیلسوف هاى ما تدوین
شده بود." بنابراین، یكى از مهمترین دلائل عدم رشد مدرنیته در ایران و متعاقب
آن وقوع انقلاب اسلامى،"... پیدایش ایدئولوژى ها وسازمان هاى خون فشان
انقلابى ( كه هیچ طرحى براى مهندسى اجتماعى نداشتند بلكه با نهیلیسم ویرانساز شان
همه چیز را در انقلاب و با انقلاب مى دیدند) ..." بود.
3ـ براى جوامعى مثل ایران، تحقق
مدرنیته و رشد آن " نه از طریق دمكراسى و آزادى هاى سیاسى بلكه با نوعى
دیكتاتورى نظامى و از بالا..." امكان پذیر است. باید خاطرنشان ساخت كه، در
این مورد، القاى حكم، نه به صراحت، بلكه با استفاده از روش گفتم- نگفتم صورت مى
گیرد.
با هم نوشته آقاى میرفطروس را
بخوانیم:
" هریك از كشورهاى غربى در رسیدن به مدرنیته
راه ها، مسائل و مشكلات خودشان را داشته اند، همچنانكه ژاپن (كه از نظر تاریخى و
فرهنگى به ما نزدیك است) نیز نه از طریق دموكراسى و آزادى هاى سیاسى بلكه با نوعى
دیكتاتورى نظامى و از بالا به رشد و مدرنیته رسیده است."
پیشتر گفتم كه آقاى میرفطروس ، در
این گفتگو از همه چیز و همه جا مى گوید. در واقع ، براى القاء نظراتش( كه بعضى
پنهان و برخى آشكار اند) به قول معروف آسمان و زمین را به هم مى بافد. اما آن چه
كه شگفت انگیز است، اصرار او در جعل تاریخ و وارونه نشان دادن حقایق
تاریخى است. از آن جا كه پرداختن به همه این موارد، از حوصله این مقال خارج
است ، جهت اجتناب از ساده كردن موضوعات و ممانعت از اطاله كلام، تنها به چند مورد
از این دست خواهم پرداخت .
مى نویسد:
" تردیدى نیست كه دولت انگلیس در قدرت گیرى رضاشاه
، منافع و مصالح خود را جستجو مى كرد... اما من به چیزى به نام وابستگى و یا عامل انگلیس
بودن رضاشاه معتقد نیستم".
من نمى دانم كه آقاى میرفطروس بر اساس
كدام نوشته و پژوهش منتشرشده خود نتیجه گرفته است كه رضاشاه وابسته ى انگلیس نبود.
این را كه آقایان سیروس غنى و دكتر كاتوزیان، به دنبال سال ها تحقیق و مطالعه
گفته اند. بنابر این حق بود كه نویسنده محترم، در این مورد با كمى فروتنى، با نقل
عبارت فوق از قول آقاى سیروس غنى و یا دكتر كاتوزیان، حق این پژوهش گران را
محترم مىشمرد.
ثانیاً آقاى میرفطروس، در این جا، آگاهانه(
با عرض معذرت) به یك تردستى تاریخى- ادبى متوسل مى شود. مى گوید: "تردیدى
نیست كه دولت انگلیس در قدرتگیرى رضاشاه منافع و مصالح خودرا جستجو مى كرد" و
نمى گوید كه " تردیدى نیست كه دولت انگلیس در قدرت گیرى رضاشاه
..." دست داشت؛ و یا تردیدى نیست كه رضاشاه انتخاب آیرونساید، براى فرماندهى
دیویزیون قزاق در جهت كودتاى 1299 و باقى قضایا بود . آقاى میرفطروس ،
كراراً به كتاب " ایران، بر آمدن رضا خان و..." نوشته ى آقاى سیروس غنى،
به عنوان كتابى تحسین برانگیز وسندى غیر قابل انكار اشاره داشته است . بنا براین ،
بد نبود كه در این مورد هم از مستندات این كتاب بهره مى گرفت.
آقاى میرفطروس مى گوید :
الف- "...جنبش مشروطیت اساساَ
با ... سلطه ى بلامنازع دین و علماى مذهبى به مخالفت پرداخت"
ب-" تلاش روحانیون معروفى مانند
بهبهانى و طباطبائى و نائینى در بسیج مردم هرچند پراهمیت و كازساز بود، اما باید
دانست كه آنان درك روشنى از مشروطیت و هدف هاى عرفى و غیراسلامى آن نداشتند. لذا
بعد از قدرتگیرى مجلس و طرح قوانین غیر اسلامى، آنان به تدریج از جنبش جدا شدند
و به اردوى مخالف پیوستند. سخن طباطبایى كه دراین باره مىگفت : سركه ریختیم شراب
شد، بسیار پر معنا است."
ج-"اگر روشنفكران ما" نسبت
به اسلام و دیندارى مردم از همان مقطع انقلاب مشروطه ... ملاحظه كارى مى كردند،
این امر نه تاكتیك كه از خصلت دین خویى و مذهبى آن ها ناشى مى شد."
در پاسخ آقاى میرفطروس بایدگفت كه :
مشروطیت و اهداف و نیروهاى شركت كننده
در آن، موضوعى نیست كه بشود در یك گفتگو( هرچند به شكل مكاتبه) و با چند جمله سرو
تهش را هم آورد. این را آقاى میرفطروس ، به عنوان مدعى تحقیق در تاریخ باید بهتر
بداند. به علاوه، باید اذعان كرد كه، به رغم كتاب ها و رسالات ارزشمند بسیارى كه،
بخصوص در سال هاى اخیر، از جنبه هاى مختلف به جنبش مشروطیت پرداخته‌اند، هنوز
راه درازى در پیش است تا به درك و شناخت روشنى، درباره ى همه ابعاد این جنبش
عظیم دست یابیم.
با نگاهى در حد تورق به قانون مشروطه
و متمم آن مى بینیم كه این قانون، عموماً به مشروط و مقید كردن استبداد سلطنتى نظر
دارد. این را آقاى میرفطروس هم گفته است. مشروطه طلبان، اعم از روحانى و غیر
روحانى مى گفتند كه " ما قانون اساسى را كه حدود سلطنت مشروطه و حقوق ملت را مشخص
و معین مى نماید مى خواهیم ". به علاوه، اصل اول قانون اساسى ایران مى گوید:
" مذهب رسمى ایران اسلام و طریقه ى حقه ى اثنى عشریه است." مهم تر از
این دو ، اصل دوم متمم قانون اساسى است كه ، به نظارت مجتهدان براقدامات و تصمیمات
مجلس و امر قانونگذارى، تأكید دارد. بنابر این چگونه مى توان گفت كه انقلاب
مشروطه، جنبشى است كه با "...سلطه بلامنازع دین و علماى مذهبى به مخالفت
برخاست"؟
صرفنظر از آخوند ستیزى افراطى روشنفكرانى
مثل میرزاآقاخان كرمانى ، " ذكر این نكته پیش از همه لازم است كه هیچ مشروطه
خواهى كمترین تصورى از ضدیت با شریعت در نظام مشروطه ارائه نداده است. درست
برعكس، بسیارى از مشروطه خواهان یا از روى عقیده و یا از روى مصلحت اندیشى مشروطیت
را نظامى كاملاً منطبق با اصول اسلام تصور و تصویر كردند... و روحانیانى هم كه تا
آخر همچنان در صف مشروطه خواهان باقى ماندند... هیچگاه آن را چیزى به ضد شریعت و
حتى مخالف آن تلقى نكردند. درست است كه در نظر بعضى از آن ها مشروطیت عین مشروعیت
نبود ولى ضد آن هم نبود". (دین و دولت در عصر مشروطیت، باقر مؤمنى، نشر باران
، سوئد صص 177-178)
پیشتر از قول آقاى میرفطروس خواندیم
كه " تلاش روحانیون معروفى مانند بهبهانى و طباطبائى و نائینى در بسیج مردم
هرچند پراهمیت و كازساز بود، اما باید دانست كه آنان درك روشنى از مشروطیت و هدف هاى
عرفى و غیر اسلامى آن نداشتند."
در واقع، پژوهشگر محترم، خود صراحتاً
بر " اهداف غیر اسلامى " مشروطیت تأكید دارد نه " اهداف ضداسلامى
" . بنا براین ، دركى ازاین دست كه، جنبش مشروطیت با "سلطه ى بلامنازع دین
به مخالفت برخاست "، اساساَ نادرست و به قول معروف، مصادره به مطلوب است.
اما این هم غیر قابل اجتناب بود كه، اصو‌لى‌مثل
اصل مساوات(كه همه ى ملت را، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، درحقوق اجتماعى برابر مى‌دید)
واكنش امثال شیخ فضل الله نورى را برنیانگیزد. بسیارى از مشروعه خواهان، اصول
" مساوات، آزادى و اصل تفیكیك قوا" را منافى با " شرع مقدس" ،
مى دیدند.
ثانیاً كارنامه ى عملكرد روحانیت، در
جنبش مشروطیت از چنان پیچیدگى و تناقضى برخوردار است كه نمیشود در گفتگویى كوتاه و
در چند جمله تكلیفش را مشخص كرد. تكیه به نقل قول هاى نادقیقى از آن دست هم، كه
كسروى و یا دیگران، درباره ى ناآگاهى روحانیت( اعم از مخالف و موافق) شركت كننده
در جنبش مشروطیت گفته اند و یا آن چه كه آقاى میرفطروس به عنوان شاهد آورده است(
سركه ریختیم، شراب شد) ، حاصلى جز ساده كردن مسئله و نتیجه گیرى غلط نخواهد داشت.
و چرایش :
كسروى، در كتاب " تاریخ مشروطه، احمد كسروى، انتشارات مجید، چاپ
سوم، تهران، ص 274" مى گوید: "ملایان كه به مشروطه در آمدند،
بسیارى از ایشان، نه همه ى شان، معنى مشروطه را نمى دانستند و چنین مى پنداشتند كه
چون رشته ى كارها از دست دربار گرفته شود یكسره به دست ایشان سپرده خواهد شد.
ولى كم كم آخشیج آن را دیدند."
در این سند، كسروى بر آن است كه از
بین ملایان تعدادى ( گیریم نه در شمار بسیار) معنى مشروطه را مى‌دانستند؛ اما
همو، درچند صفحه بعد (ص -292) یكباره تغییررأى مى‌دهد و‌از اساس،حتى
منكر شناخت اولیه روحانیان مشروطه خواه معروفى مثل بهبهانى و طباطبایى و...
از محتواى " مشروطه" مى شود :
"چنانكه
دیدیم چنبش مشروطه خواهى را در ایران ، دسته ى اندكى فراهم آوردند و توده ى مردم
معنى مشروطه را نمى دانستند و پیداست كه خواهان آن نمى بودند. از آن سوى پیشروان
هم به چند تیره مى بودند: یك تیره نواندیشان كه اروپا را دیده یا شنیده و خود یك
مشروطه ى اروپایى مى خواستند و پیداست كه اندازه ى آگاهى اینان از اروپا و از معنى
مشروطه و قانون یكسان نبود و بسیارى جز آگاهى سرسرى نمى داشتند. یك تیره بزرگتر
دیگرى ملایان مى بودند كه پیشگامى را هم ایشان گردن گرفتند. اینان هم به دو دسته
بودند: یك دسته كه شادروانان بهبهانى و طباطبایى و همراه ایشان آخوند خراسانى و
حاجى تهرانى و حاج شیخ مازندرانى و همراهان اینان بودند، چون به كشور دلبستگى مى
داشتند و آن را در دست دربار خودكامه ى قاجارى رو به نابودى مى دیدند، براى
جلوگیرى از آن ، مشروطه و مجلس شورا را دربایست مى شماردند، و در همان حال معنى
مشروطه را چنانكه سپس دیدند و دانستند نمى دانستند و آن را بدانسان كه در اروپا
بود نمى طلبیدند. یك دسته ى دیگرى معنى مشروطه را هیچ ندانسته و به توده هم
دلبستگى نمى داشتند و درآمدنشان به مشروطه خواهى به آرزوى رواج " شریعت"
وپیشرفت دستگاه خودشان مى بود، وخواهیم دید كه اینان سپس عنوان
"مشروعه" را به میان آوردند، و دیر یا زود از میان مشروطه خواهان به
كنار رفتند."
مى بینیم كه ، تكیه به هر یك از
دو قول فوق، نتایجى كاملاً متنافر ، بلكه متضاد را به دنبال مى آورد. به علاوه،
برخلاف نظر آقاى میرفطروس، روحانیونى كه، در نهایت از مشروطه دلسرد شدند، به صف
مخالفین نپیوستند، بلكه از آن " كناره گرفتند" و مشروطه خواه برجسته اى
مثل آخوند نائینى معروف، بعدها از هواداران رضاشاه شد و تا آخر عمر به او
وفادارماند.
در شرایطى كه جامعه ایران شدیداً
مذهبى بود، در اوضاع و احوا‌‌لى كه روحانیون، به طور فعال در جنبش حضورداشتند
( و با این حال ، جالب است كه براى تصویب هر ماده و تبصره از قانون مشروطه ،
كه با مخالفت شیخ فضل الله نورى ها رو به رو مى شد، باید توجیه شرعى دست و پا
مى شد) چگونه انقلاب مشروطه مىتوانست اساساً ضد دین بوده و با "سلطه ى بلا
منازع دین و علما به مخالفت" برخیزد.
آشكار است كه، بسیارى ازاصول مشروطه از
جمله اصل مساوات ( تساوى و برابرى همه افراد ملت با هر عقیده و مرام مذهب و دین، در
برابر قانون) در تعارض آشكار با قوانین شرع قرارداشت، كه واكنش خصمانه شیخ فضل
الله نورى و همفكرانش را موجب شد. این را هم میدانیم، كه میرزاآقاخان كرمانى منشاء
همه بدبختى هاى ما را ناشى از یورش اعراب به ایران مى دانست. اما، با این همه، جو
عمومى انقلاب نه تنها مخالف با اسلام نبود بلكه مشروطه خواهانى مثل مستشار الدوله
و ملكم خان، و بسیارى دیگر ( به جهت موجه و مقبول جلوه دادن شعارها و اهداف انقلاب)
» آزادى قلم و بیان" را به " امر به معروف و نهى از منكر " و
" دموكراسى " را به " امرهم شورا بینهم" و آزادى را به "حریت"
... تعبیر میكردند. برخلاف نظر آقاى میرفطروس، در بسیارى از این موارد، این
" اینهمانى سازى" و جایگزین كردن مفاهیم آشناى اسلامى به جاى واژه هاى
نو، كاملاً آگاهانه و تاكتیكى بود.
این را از زبان میرزا ملكم خان
بخوانیم :"مكرر گفته ام و بازهم مىگویم ظه ى فناتیك اهل مملكت لازم است .
.. ( رهبران نهضت) مى بایست كه از علوم مذهبیه ما و قوانین فرانسه و غیره و
وضع ترقى آنها استحضار كامل داشته باشند... بفهمند كدام قاعده فرانسه را باید اخذ
نمود و كدام یك را بنا به اقتضاى حال اهل مملكت باید اصلاح كرد(روزنامه قانون، ش
5 ، ص 2، برگرفته از كتاب مشروطه ایرانى، ماشاءالله آجودانى).
اما باز هم باید تأكید كرد كه، به رغم
آن كه بخشى از روحانیون، از جمله همان شیخ فضل الله نورى معروف در مقابل انقلاب
ایستاد، هدف انقلاب هیچگاه مبارزه با سلطه ى بلامنازع دین و روحانیت نبود. یعنى دین
و روحانیت را، به طور عام در مقابل خود نمى دید.
در مورد بدیهیاتى مثل نقش علما و روحانیان،
در انقلاب مشروطه ، سخن را كوتاه كرده و به نقل قولى از سیدحسن تقى زاده اكتفاء مى
كنم، كه سخت مورد توجه آقاى میرفطروس است:
آقاى تقى زاده مى گوید: "سهم بزرگ
در نهضت مشروطه عاید چه كسى است. به عقیده من هیچكسى به اندازه مرحوم آقا
سید عبدالله بهبهانى سهمى ندارد و آقا میرسید محمد طباطبایى، این دو نفرمجتهد تهران.
ولى بهبهانى خیلى خیلى بلكه صدبرابر سهمش زیادتر است "( زندگى طوفانى ص 321
)
آقاى میرفطروس مى گوید:
" رضاشاه بیش و پیش از آنكه از طریق سرنیزه
سربازانش به حكومت و قدرت برسد، از طریق حمایت هاى ملى و مردمى، خصوصاً عموم
رهبران و روشنفكران ترقیخواه آن عصر ... به قدرت رسید".
در مورد نقض این ادعاى حیرت‌آور آقاى
محقق محترم گفتنى بسیار است اما براى اعراض از پرگویى، اشاره ى مختصرى به چگونگى
تشكیل مجلس پنجم و مجلس مؤسسان خواهم داشت.
مجلس پنجم و مجلس مؤسسان (كه به
تغییر سلطنت در ایران و پادشاهى رضاخان رأى داد) از طریق اعمال نفوذ نظامیان و
هواداران سردار سپه آن زمان و رضاشاه بعدى، تشكیل شد. در واقع برخلاف اظهارات اقاى
میرفطروس، در این جا هم عامل زور و سرنیزه و تهدید و تطمیع، در ایجاد مجلسى با
اكثریت هوادار "سردارسپه"، كارساز بود. یرواند آبراهامیان در كتاب
"ایران بین دو انقلاب، یروان آبراهامیان، ترجمه احمد گل محمدى، و... ، نشر نى
، تهران، ص167" مى گوید:
" بزرگان اصناف تبریز هم به تشویق
فرمانده نظامى محل، در بازار دست به اعتصاب زدند و ضمن ارسال تلگرافى اعلام كردند كه
اگر مجلس رضا پهلوى را جانشین احمدشاه نكند، آذربایجان را از ایران جدا مى
كند". همو در ص 168 همین كتاب مى نویسد:
" رضاخان با بهره گیرى از مقام وزارت جنگ
و داخله، مجلس مؤسسان را از طرفداران خود در حزب تجدد و اصلاح طلبان پركرد.
بنابراین ، شگفتى آور نبود كه اكثریت قاطع مجلس، واگذارى سلطنت به خاندان پهلوى
را تصویب كنند".
و باز براى روشنگرى بیشتر و به خاطر آن
كه بتوانیم جو سیاسى آن روزها را پیش رو داشته باشیم ، ابتدا قولى از نویسنده فاضل،
آقاى داریوش همایون را(كه در همین نشریه ى تلاش به چاپ رسیده است) نقل مى
كنم و سپس به خاطره اى از یحیى دولت آبادى اشاره خواهم داشت:
داریوش همایون مى گوید: " انتخاب
مجلس پنجم كه به برچیدن سلسله ى قاجار رأى داد كمابیش همان اندازه ناسالم بود كه
مجلس پیش از آن و انتخابات مجلس مؤسسان از آن نیز ناسالم تر" (
تلاش - دوره ى جدید ، ش 3، ص 4)
در همین رابطه، یحیى دولت آبادى در
كتاب " حیات یحیى، جلد چهارم صص 381 -382" مى گوید:
"روز هشتم آبان 1304 كاركنان سردار
سپه در مجلس میخواهند اطمینان كامل داشته باشند كه فرداى آن روز‌‌در موقع رأى
گرفتن برخلع قجر و نصب سردارسپه اكثریت كامل خواهند داشت چون كه رأى مخفى
گرفته مى شود و معلوم نخواهد شد كى رأى مثبت داده و كى رأى منفى از این رو مى خواهند
از نمایندگان امضاء بگیرند كه آنها رأى مثبت خواهند داد... شب است ساعت ده در حیاط
منزل را مى زنند صاحب منصبى است مى گوید از طرف حضرت اشرف ( رضاخان) آمده ام شما
را احضار فرموده اند.. نصف شب به منزل سردارسپه مى رسیم... یكى از نمایندگان مجلس
از كاركنان سردار سپه ... مانند قراول ایستاده است از او مى پرسم حضرت اشرف كجا
هستند... مى گوید بروید زیرزمین آنجا تكلیف شما معین مىشود مى فهمم... این تدبیرى بود
كه از طرف كاركنان سردارسپه به كار رفته ناچار مى روم به اطاق زیرزمین جمعى از نمایندگان
و صاحب منصبان نظام و نظمیه در اطراف نشسته میزى در وسط است و روى میز ورقه ایست
به محض نشستن یاسایى نماینده ى سمنان ورقه را...به دست من داده مى گوید امضاء
كنید ورقه را میخوانم و میفهمم مطلب چیست و مى بینم كه ما بین شصت، هفتاد نفر از
یكصد و بیست نفر نماینده آن را امضاء كرده اند... ورقه را روى میز مى گذارم
نماینده سمنان با تشدد میگوید امضاء كن جواب میدهم اگر رائى داشته باشم در مجلس
شورایملى مى دهم نه در این سردابه. مى گوید اگر امضاء نكنید بد خواهد شد اینجا من
صداى خود را بلندكرده مى گویم مرا تهدید مى كنید... "
و دولت آبادى، در صفحه 384 همان كتاب،در
تشریح جو حاكم بر مجلسى كه در كار تغییر سلطنت است ، مى گوید:
"مجلس امروز از هر جهت تازگى دارد
اولاً دستورش منحصر است به تغییر سلطنت طرفداران سردار سپه مانند لشگر فاتح به
طالار مجلس وارد شده و هر یك در جاى خود قرار میگیرند ثانیاً تماشاچیان این جلسه
غالباً غیر از تماشاچیان جلسه هاى عادى مجلس هستند ودر میان آن ها اشخاصى دیده مى
شود كه با نگاههاى غضب آلود خود مىخواهند اگر مخالفى باشد او را ترسانیده و از خیال
مخالفت بیندازند و به هرصورت مجلس روح وحشتناكى گرفته كه نمیشود وصف كرد..."
آقاى میرفطروس مى گوید:"رضاشاه...
از طریق حمایت هاى ملى و مردمى ، خصوصاً با پشتیبانى عموم رهبران و روشنفكران
ترقیخواه مانند... محمد تقى بهار ... به قدرت رسید".
ببینیم خود " بهار" در باره
رضاشاه چه مى گوید:
"... با یك مشت تلگرافات اجبارى،
آنهم از نقاط محدود و نهضت جعلى آذربایجان ... بناست ...تاج را بر سر مردى بگذارند
كه مردم ایران جز ستم و ظلم از اتباع او تاكنون ندیده اند. مردى كه روزنامه نویس
را در میدان مشق كتك مىزند و به چوب مىبندد، مردى كه با مشت، دندان مدیر جریده اى
را خرد مى كند،... مردى كه سواد ندارد، مردى كه بى اندازه طماع است، مردى كه محال
مى گوید و فریب مى دهد..." ( تاریخ مختصر احزاب سیاسى، ملك الشعراء بهار، جلد
دوم، چاپ اول، امیركبیر ، 1363، ص 300 )
روز هفتم آبان 1304 شمسى، بهار به نمایندگى
از طرف اقلیت در مجلس شوراى ملى، به عنوان مخالف تغییر سلطنت سخنرانى مى كند.
توسط عمال رضاخان از چاپ این نطق در جراید، ممانعت مى شود. پس از ختم سخنرانى،
هواداران سردار سپه كه از قبل در تدارك قتل بهار بودند ، اشتباهاً شخص دیگرى را(
به نام واعظ قزوینى) كه از دور شبیه بهار به نظر مى رسید، به قتل مى رسانند، تا
براى بقیه درس عبرتى باشد.
بهار، در صص 302-303 از جلد دوم
تاریخ مختصراحزاب سیاسى، در این باره مى گوید:
"... بنا بود ناطق اقلیت براى انتباه و عبرت
دیگران به پاداش اعمالش برسد... نطق من بى اندازه مؤدبانه و با نزاكت بود. هرچند
حرفها هم را زده بودم و پرده را بالا كرده بودم ، معذالك نطقى نبود كه سزایش مرگ
باشد! ولى تصمیم بزرگان و اصلاح طلبان بایستى مجرى گردد! بایستى یكى را كشت تا دیگران
بترسند و تسلیم شوند! این سیاست در ولایات مؤثر واقع گردیده و پیشرفت كرده بود
،چرا در تهران معطل شوند و این سیاست را به موقع اجراء نگذارند؟! ... من در اتاق
اقلیت سیگار در دست داشتم . در همان حال ، حاج واعظ قزوینى مدیر دو جریده نصیحت و
رعد كه از قزوین براى رفع توقیف جریده اش به تهران آمده بود...داخل بهارستان شد..حاج
واعظ ... با عبا و عمامه كوچك و ریش مختصر و قد بلند و قدرى لاغر، با همان گامهاى
فراخ و بلند- به عین مثل ملك الشعراء بهار - از در بیرون رفت... شلیك شروع شد.
گلوله به گردن واعظ مى خورد... واعظ به طرف مسجد سپهسالار مى دود... به زمین
مىخورد، پهلوانان ملى بر سرش مى ریزند و چند چاقو به قلب واعظ مى زنند و سرش را
با كارد مى برند...".
بهار ، در مورد جو حاكم در روز
دوشنبه9آبان 1304( روزى كه بنا بود مجلس مؤسسان به خلع قاجار و نصب رضاخان رأى
دهد) مى گوید:
"این روز تاریخى با نهیب مرگ و فشار
قوه ترور نظامى آغازگردید! جسد واعظ قزوینى هنوز تازه بود! هول و رعب و بهت شجاعترین
افراد را مى آزرد. فقط هشت نفر در انبوه نمایندگان هنوز توانایى داشتند كه تقلا
كنند و فكرى بیندیشند، با هم در نهایت یأس ... شورى بنمایند ... اكثریت را ربوده
بودند. دولت در دستى نوید و در دستى وعید و تهدید داشت...باور كنید همه را بیم و
رعب فراگرفته بود. اگر به نطق آقایانى كه در روز 9 آبان به نام مخالف با ماده
واحده ایراد كرده اند دقیق شوید، علامت كلام ملاحظه و تأثیر ترور و وحشت را خواهید
دید. از هر سطرى بوى خوف و رعب مى آید.!" (تاریخ مختصر احزاب سیاسى، جلد 2،
ص 329)
آقاى میرفطروس مى گوید:"دوره رضاشاه
ومحمد رضاشاه با آن كه از درخشان ترین دوران تاریخ ایران در صدسال اخیر است، با
این حال از نظر بررسى و شناخت و اهمیت واقعى آن ، از تاریك ترین ، مبهم ترین و
آشفته ترین دوره ها است" و در جاى دیگرتأكید دارد كه "دوره ى رضاشاه و محمدرضاشاه
آنطوری كه باید و شاید مورد بررسى و شناخت قرار نگرفته ... است"
از نویسنده ى محترم باید پرسید، دوره
اى كه"... آن طوری كه باید و شاید مورد بررسى و شناخت قرارنگرفته است"
و "...از تاریك ترین، مبهم ترین و آشفته ترین دوره ها است" چگونه مى تواند
یكباره "... از درخشانترین دوران صدسال اخیر..." باشد.
به نظر مى رسدكه این نتیجه گیرى (درخشان
ترین دوران... كذا)، تلقى شخص آقاى میرفطروس از " دوره رضاشاه و
محمدرضاشاه" باشد. بنا بر این، من خواننده نباید این انتظار را از
نویسنده ى محترم داشته باشم كه ، ابتدا كمى هم از "صغرا- كبرا" ى نتیجه
گیرىِ اخیر خود( بدون پیشداورى هاى جانبدارانه و آوازه گرانه و با تكیه بر معیار
هاى پژوهشى) بگوید؟
آقاى میرفطروس مى گوید:
"سوأل این است كه روشنفكران ما -
یعنى اپوزیسیون و مخا لفان رژیم شاه - براى ارتقاء این اصلاحات سیاسى، چه طرح
و برنامه اى ارائه كرده اند؟ این را به این خاطر مى گویم كه یك نظام سیاسى را تنها
سران آن ، تعیین نمىكنند، بلكه اپوزیسیون نیز در هدایت یا انحراف آن نقش مهمى
دارد... من به بسیارى از روشنفكران عصر محمدرضاشاه روشنفكران همیشه طلبكار لقب
داده ام. روشنفكرانى كه در دستگاه فكرى و فلسفى شان نه تنها هیچ طرح و برنامه اى
براى نوسازى كشور یا مهندسى اجتماعى نداشتند بلكه ضمن چشم بستن بر تحولات جارى جامعه
، مسیح وار ، همواره یك صلیب"نه بزرگ" را بر شانه هاى خود حمل مى كردند
... گویا خطاب به این دسته از روشنفكران و رهبران سیاسى بود كه افلاطون مى گوید:
اى فرزانگان! اگر شما از حكومت دورى كنید، گروهى ناپاك آن را ا شغال مى كنند... مى
خواهم بگویم كه در آن زمان ، ریش سفیدان سیاست و فرهنگ ما با شعار اصلاحات
اجتماعى آرى ، استبداد سیاسى نه، مى توانستند به تعادل و تفاهم اجتماعى كمك كنند و
با حمایت از اصلاحات رژیم در جهت تجدد و توسعه ى اجتماعى ، از سوق دادن جامعه به
یك انقلاب وهم آلود جلوگیرى كنند..."
آن گونه كه به نظر مى‌رسد كه كندوكاو
در تاریخ از علایق آقاى میرفطروس است. درست به همین خاطر، او مى بایست در مورد
ویژگى هاى سیاسى روزگارپهلوى ها، حضور ذهن و اشراف و آگاهى بالایى داشته باشد.
همانقدر كه نیتِ انشاالله خیر و قابل فهم ! آقاى میرفطروس در مورد امكان
مشاركت و تأثیرگذارى روشنفكران در سیاست هاى كلى مملكت و بخصوص دموكراسى و آزادى،
در ایرانِ زمان محمدرضاشاه قابل فهم است، به فراموشى سپردن عمدى جو سیاسى-اجتماعى
حاكم برایران آن سال ها و بخصوص خلق وخوى و منش آریامهر و حكومت فردى او تعجب
برمىانگیزد.
در پاسخ نگاه خوش بین؟! آقاى میر فطروس،
در مورد امكان مشاركت روشنفكران در سیاستگذارى مملكت، كافى است به مطلبى كه در
كتاب "معماى هویدا، دكترعباس میلانى،چاپ سوم،خرداد 1380 ، ص 294
"، در مورد آقاى داریوش همایون و تأسیس روزنامه آیندگان آمد، اشاره كنم:
" در سال1344 داریوش همایون كه در آن زمان
روزنامه نگارى ناسیونالیست و پراستعداد بود، ... در دوران اقامتش ( در آمریكا) ...
مقاله اى درباره ى رشد سیاسى در ایران نوشت.معتقد بود كه نظام سیاسى را باید، هرچه
زودتر از درون اصلاح كرد. مقاله اش در تهران جنجا لى به پا كرد. وقتى پس از پایان
سفرش به تهران بازگشت، هویدا او را براى ناهار به دفتر نخست وزیرى دعوت كرد... در
دیدارش با همایون، هویدا از اصلاحات سیاسى مورد بحث در مقاله اش پرسید. ...
همایون در جواب تأكید كرد كه شرط اول این گونه نوسازى، ایجاد یك روزنامه ى مستقل و
لیبرال مسلك و در عین حال وفادار به دولت است. مى گفت چنین روزنامه اى مى تواند
سطح بحثهاى جامعه را بركشد.... دراواخر سال 1345 جلسه اى در دفتر نخست وزیری تشكیل
شد كه هویدا ونصیرى و همایون در آن شركت داشتند. دستور جلسه چند و چون تأسیس همان
روزنامه اى بود كه همایون در طلبش بود...نام روزنامه جدید آیندگان بود... گرچه
دولت اكثریت سهام آیندگان را در اختیار داشت، و گرچه ساواك از طریق ( منوچهر آزمون)
در روزنامه حضور دایمى داشت و گرچه همایون خود روزنامه نگارى سرشناس و قابل
اطمینان بود و سالها علیه كمونیسم جنگیده بود، با این حال اندكى پس از آغاز كار
آیندگان، خشم شاه علیه آن برانگیخته شد . دو نفر از مسئولان و صاحبان اصلى روزنامه
(جهانگیر بهروز، از روزنامه نگاران با سابقه، به خاطرمقاله اى كه در سال 1350 در
باب چند و چون آزادى مطبوعات نوشت و دیگرى برادر حسنعلى منصور كه خود از نخستین
اعضاى كانون مترقى بود و گویا خشم شاه به او به خاطر نوشتن مقاله اى بود در آیندگان)
... به دستور مستقیم شاه از آیندگان اخراج شدند... داریوش همایون خود دست كم در
دو مورد، مورد غضب ملوكانه قرار گرفت ..."، یكى به این خاطر كه "انقلاب
سفید" را "فرایندى اصلاحى" نامید و دیگر آن كه در " مقاله اى
تأویل پذیر از كیش شخصیت شاه انتقاد كرده بود."
وقتى كه اعلیحضرت با داریوش همایونِ
ضد كمونیستِ هوادارِ دولت و‌حاكمیت این مى كنند، تكلیف مخالفین معلوم است.
به هرحال، براى آن كه آقاى
میرفطروس، مختصر و مفید، ابعاد و ویژگى هاى حكومت فردى محمدرضاشاه را به خاطر
بیاورد، به گزارش دفتر اطلاعات و تحقیقات وزارت امور خارجه امریكا ، مندرج در
كتاب معماى هویدا مراجعه مىكنیم.در صص 223-224 از این كتاب مى خوانیم :
"... این گزارش در سال 1344 تدارك
شده بود و وصفى دقیق از ساخت قدرت خودكامه در ایران ارائه مى كند... مى بینیم حتى
در آن سال ابعاد قدرت شاه به راستى حیرت آور و خوف انگیز بود. در گزارش آمده كه:
شاه كنونى فقط پادشاه نیست. در عمل نخست وزیر و فرمانده كل نیروهاى مسلح هم هست.
تمام تصمیمات مهم دولت را یا خود اتخاذ مى كند، یا باید پیش از اجراء ، به تصویب
او برسد. هیچ انتصاب مهمى در كادر ادارى ایران بى توافق او انجام نمى گیرد. كار
سازمان امنیت را به طور مستقیم در دست دارد. روابط خارجى ایران را خودش اداره مى
كند. انتصابات دیپلماتیك همه با اوست. ترفیعات ارتش، از درجه سروانى به بالا، تنها
با فرمان مستقیم او صورت مى پذیرد. طرح هاى اقتصادى ... همه براى تصمیم گیرى نهایى
به شاه ارجاع مى شود. ... نمایندگان مجلس را او برمى گزیند. در عین حال ، تعیین
میزان آزادى عمل مخالفان در مجلس هم ، به عهده اوست. تصمیم نهایى در مورد لوایحى
كه به تصویب مجلس مى رسد با اوست. شاه یقین دارد كه در شرایط فعلى، حكومت فردى او
تنها راه حكمروایى بر ایران است"
نمونه ى دیگر:
" به گفته ریچارد هلمز، كه زمانى رئیس
سیا و بعدها سفیر آمریكا در ایران بود" هیئت دولت، زیر نظر هویدا ، توانایى ها
و نهادهاى لازم را براى تصمیم گیرى و سیاست گذارى را پیدا كرده... اگر البته شاه
اجازه دهد. از سال 1342 به بعد ، شاه به طور روزافزاونى در تصمیمات و مسایل روزمره
دخالت مستقیم پیدا كرد و دیگر حاضر نبود قدرت خود را به دیگران واگذار كند. "
معماى هویدا، ص 360"
بازهم آقاى میرفطروس اپوزیسیون رژیم
محمدرضاشاه را سرزنش كند كه چرا از حكومت دورى كردند تا "گروهى ناپاك آن را
اشغال كنند".
